تبیین فرهنگ ارتباطی امام موسی صدر در دست یابی به قدرت نرم

مدل كودك: تاكید امام موسی صدر بر استقلال بشر و آزادی او و استنباط این نكته از مفهوم خلیفه بسیار لطیف و دارای آثار فراوان است، و در جای جای نوشتارها و گفتارهای وی تكرار شده است. برای همین است كه امام موسی صدر به آزادی عقیده و آزادگی انسان ها سخت پایبند است.

به گزارش مدل كودك به نقل از ایسنا، نزدیك به سه دهه است كه «دیپلماسی عمومی» بعنوان یكی از پركاربردترین ابزارهای «قدرت نرم» برای اثرگذاری بر كنش های بازیگران بین المللی، از طرف بعضی از سیاست مداران و تصمیم گیران اجتماعی در كشورهای قدرتمند در عرصه های مختلف مورد استفاده قرارگرفته است. برمبنای تازه ترین ارزیابی مركز دیپلماسی عمومی دانشگاه كالیفرنیای جنوبی و دفتر ارتباطات پرتلند، فرانسه قوی ترین «قدرت نرم» جهان است. بریتانیا و آمریكا نیز به ترتیب دوم و سوم هستند.

«جوزف نای» (Joseph Nye) اولین اندیشمندی است كه واژه «قدرت نرم» را در روایت های خود به كار برده است. «واداشتن منطقی دیگران به این كه نتایجی كه شما می خواهید را بخواهند. » یكی از تعریف هایی است كه وی برای قدرت نرم بیان كرده است. جوزف نای می گوید كه قدرت نرم، به همكاری گرفتن و عضوگیری افراد بجای مجبور كردن آنها با زور و تهدید (برخلاف میل شان) برای انجام كاری است.

همچنین «دیپلماسی عمومی» نیز نوعی دیگر از از دیپلماسی است كه هدف آن تاثیرگذاری دولت ها بر مردم كشور هدف با سوگیری جهت دار دولت – مردم است. از آنجائیكه در اینگونه دیپلماسی از عنصر فرهنگ در سطح بالایی استفاده می شود، به «دیپلماسی فرهنگی» هم مشهور است. به عبارت دیگر دیپلماسی فرهنگی زیر مجموعه یا قسمتی از دیپلماسی عمومی است كه با به كارگیری فرهنگ بعنوان مبنای قدرت نرم اهتمام دارد از بستر فرهنگ به تعامل و ارتباط با آحاد مختلف جامعه بپردازد.

از همین رو جوزف نای در لابه لای نظریه قدرت نرم به دیپلماسی عمومی یا فرهنگی بعنوان یكی از مهم ترین شیوه های قدرت نرم توجه بسیار دارد و برای آن سه مؤلفه اساسی بیان می كند كه شامل «ارتباطات روزانه با مردم»، «ارتباطات استراتژیك موضوعی» و «گسترش روابط طولانی مدت با افراد كلیدی» است. این سه مؤلفه امروزه به سه محور اساسی ساز و كار نوین دیپلماسی عمومی و فرهنگی با عنوان مدیریت پیام، برقراری ارتباطات راهبردی و تثبیت روابط پایدار تبدیل گشته است.

قدرت نرم به توانایی تغییر آنچه دیگران فكر می كنند و انجام این كار بوسیله جذب و اقناع بجای اجبار و زور اطلاق می شود. البته پژوهشگران هنوز در زمینه ارائه تعریفی واحد از قدرت نرم به تفاهم نرسیده اند و در این زمینه بین آنها اختلاف نظر وجود دارد. در نتیجه این اصطلاح مبهم باقی مانده است.

نای در تشریح نظریه قدرت نرم خاطرنشان می كند كه پایه و اساس قدرت نرم شكل دادن به ترجیحات و گرایش های دیگران است. در این زمینه منابع (فرهنگ، قوانین، مؤسسات) در تعیین اثربخشی قدرت نرم بسیار مهم هستند. منابع قدرت نرم در چارچوب فرهنگ مطرح می شود.

نای كه یك پژوهشگر سیاسی اهل ایالات متحده آمریكا است در سراسر كتابش با عنوان «قدرت نرم (soft power) تلاش می كند ابزار مختلف قدرت نرم را نشان دهد. دیپلماسی عمومی، سخنرانی ها، گسترش مراكز علمی، توجه به شاخصه های فرهنگ و ایده هایی مثل جهانی شدن و دموكراسی را همچون ابزار قدرت نرم بر می شمارد.

در امتداد این گفتار می توان تصریح كرد كه ۱۹ سال تلاش بی وقفه امام موسی صدر از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۷ در كشور لبنان نشان داد كه آگاهی داشتن به فرهنگ، چگونگی برقراری ارتباط مؤثر و گفت و گو در چارچوب «مدیریت پیام»، «برقراری ارتباطات راهبردی» و «تثبیت روابط پایدار» كه سه محور اساسی ساز و كار نوین دیپلماسی عمومی و فرهنگی هستند، می توان به ارتقاع سطح زندگی اقشار مختلف جامعه این كشور كمك نماید.

لبنان نیز كشوری با فراز و فرودهای گوناگون در طول تاریخ است. این كشور، از كثرت فرهنگی و فرقه ای مختلفی برخوردار می باشد. بدین جهت همواره همگرایی و ایجاد انسجام میان آحاد مختلف این جامعه برای رهبران و اندیشمندان آن یك دغدغه مهم ذهنی و رفتاری بوده است.

رهبر ایرانی تبار شیعیان لبنان با تاكید بر این كه چگونه می توان با افراد و شخصیت های گوناگون ارتباط موثر و دوسویه برقرار كرد؛ گاه در جایگاه رئیس مجلس، پیشوای شیعیان، معلم اخلاق، مفسر قرآن و مصلح اجتماعی با همه شامل سیاسیون، روزنامه نگاران، رهبران دینی، زنان و كودكان گفت و گو می كرد.

اینك با عنایت به الگو و چارچوب نظری «قدرت نرم» جوزف نای، می خواهیم به این سوالات پاسخ دهیم كه:

۱- شیوه برقراری ارتباطات امام موسی صدر از نگاه سخن كاوی چگونه بوده است؟
۲- این ارتباطات به چه صورت طبقه بندی می شوند؟
۳- مدیریت انتقال پیام و روایت امام موسی صدر از چه كیفیتی برخوردار بوده است؟
۴- ابزار امام موسی صدر برای جهانی شدن یك جامعه چه بوده است؟

هر یك از این پرسش ها را می توان در ذیل چهار عنوان «متدولوژی ارتباطات كلامی امام موسی صدر»، «پایبندی به آزادی عقیده در نوشتارها و گفتارها»، «دعوت از دیگری و دیگرانِ دینی برای پشتیبانی از حقوق اولیه‌ی اقلیت ها» و « تعلق خاطر به سرزمین و مردمانش» جستوجو كرد و پاسخ داد.

«متدولوژی ارتباطات كلامی امام موسی صدر»

در جوامعی كه افراد برای فهم و ارتباط مؤثر با یكدیگر وقت می گذارند، میزان اختلاف، كمتر و درجه انسجام بیشتر است. منطق و سیره رفتاری امام موسی صدر بر این اصل بنا شده است كه با زبان خود سخن آغاز می كند و عمیقا با قلبش سخنان دیگران را می شنود.

او مانند هر عالم حرفه ای در علوم انسانی، كلام خودرا با تعاریف آغاز می كند و با مصادیق گوناگون به مقایسه مفاهیم مبادرت می ورزد. امام موسی صدر به دنبال یكسان سازی، اندیشه، یكسان سازی افكار و یكسان سازی انسان ها نبود.

چراكه لحن سخن گفتن و نحوه ارتباطات كلامی او توضیحی، تشریحی، تبیینی، استدلالی و اقناعی است. امام موسی صدر به شكل روانشناسانه با تسلط فكری بسیار به گزینش واژه ها می پردازد و با آرامش، اخلاق و منطق مخاطب خودرا تحت تأثیر قرار می دهد.

بر همین مبنا است كه بدون آنكه به كسی بی احترامی كند و در قضاوت او به صورت علنی تشكیك ایجاد كند به دنبال اثبات و عملكردهای قائم به شناخت و تعاریف خود است. روزنامه های «الحیات» و «النهار» دو روزنامه ای هستند كه امام موسی صدر در لبنان از آنها بهره می برد.

تغییر در گفتمان وسیله ای برای تغییر در جهان است. اگر زبانمان را تغییر بدهیم جهان را تغییر می‎دهیم. این هدف اصلی تحلیل گفتمان است. نگاه تحلیل انتقادی گفتمان نه صرفا برای تحلیل متون ادبی بلكه دیدگاهی فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی است. در تحلیل انتقادی گفتمان ازتوصیف جهان به سمت تغییر جهان حركت می نماییم.

«پایبندی به آزادی عقیده در نوشتارها و گفتارها»

زبان آغشته به ایدئولوژی است، در واقع زبان صورت مادی ایدئولوژی است. با زبان، با واژه‎ها و با دستور زبان نوعی از ایدئولوژی را به دنیای اطرافمان ترسیم می‎كنیم. لویی آلتوسر معتقد می باشد ساختار ایدئولوژی مانند ساختار زبان است. ارتباط انسان ها مانند شبكه ای برمبنای ایدئولوژی تنظیم می‎شود. آلتوسر ایدئولوژی را نظامی از بازنمایی‎ها تعریف می‎كند كه با ساختن روابط اجتماعی خیالی بین افراد و میان افراد و فرماسیون‎های اجتماعی رابطه‎ی حقیقی ما را با یكدیگر در جامعه پنهان نگه می‎دارد، به این معنا كه ارتباط ما با دنیای اطرافمان همواره به واسطه‎ی ایدئولوژی‎ها شكل می گیرد.

تأكید امام موسی صدر بر استقلال بشر و آزادی او و استنباط این نكته از مفهوم خلیفه بسیار لطیف و دارای آثار فراوان است، و در جای جای نوشتارها و گفتارهای وی تكرار شده است. برای همین است كه امام موسی صدر به آزادی عقیده و آزادگی انسان ها سخت پایبند است و می گوید: «رأی و عقیده ثمره‌ی تفكر انسان و نتیجه‌ی بُعد وجودیِ شریف و برترِ وی است. اسلام رأی و اظهارنظر و عقیده را بزرگ و گرامی می دارد و كوشش می كند تا حریت و آزادی رأی و عقیده هماره حفظ شود» و البته، تاكید می كند كه انسان باید قدر گوهر آزادی را نیك بشناسد و نیكو به كار گیرد، چونكه «تنها اختیار و آزادی اراده نمی تواند برای انسان فضیلت ایجاد كند، بلكه همه كرامت و فضیلت انسان در این است كه راه خیر و صواب را اختیار كند. »

«دعوت از دیگری و دیگرانِ دینی برای پشتیبانی از حقوق اولیه‌ی اقلیت ها»

دعوت از دیگری و فراخواندن آنان برای پشتیبانی از حقوق اقلیت تاكید بر این اصل بود كه مسئله‌ی اقلیت، مشكلی است عام و محدود به جمعیتی بسته و در خود فرو رفته نیست و اكثریت حتی برای منافع خود باید به پشتیبانی از احقاق حقوق اقلیت برآید.

در واقع توسعه سیاسی نگرش اقوام لبنان و فرقه های آنرا به همبستگی ملی تغییر داد و اقوام خودرا به هویت ملی بشتر مرتبط می دانستند، علل تحول در این گفتمان ها ناشی از تغییرات در ساختارهای اجتماعی در سطح ملی فرقه ای بود. با تغییر در گفتمان- ایدئولوژی سیاسی در دوران حضور امام موسی صدر بویژه در دوران جنگ های داخلی آن در روابط بین قومی، اقوام مختلف لبنان از بعد خاص گرایی خود به سمت عام گرایی(همبستگی ملی) سوق پیدا كردند.

در این مشاركت و ارتقای فرهنگ همبستگی و تبدیل مسئله‌ی دیگری به مسئله‌ی خود است كه شكل دادن به وجدان عمومی ملی برای جامعه‌ی چند فرهنگی امكان دارد و تنوع را نه تنها بدل به تنش و تشنج نساخت كه آنرا فرصتی برای خلق آلترناتیوهای جدید كرد.

«تعلق خاطر به سرزمین و مردمانش»

از آنجا كه سخنور و ابزار های انتقال پیام به ساخته شدن «نظام های یادآوری كننده تعاریف» كمك می كنند، بازنمایی های ارتباطاتی نیز در شكل دادن به نگرش های عمومی نسبت به «دیگران»(بیگانگان) تأثیرگذار هستند و ذهنیت و دانش عمومی یك جامعه یا گفتمان را برمبنای تصویر یا انگاره ای كه خود برمی سازند در قبال غیر یا غیرخودی تولید و توزیع خواهدنمود.

یكی از الزامات رهبری سیاسی تعلق داشتن به سرزمینی است كه در حال خدمت به آن می‏باشد. رهبران موفق دنیا كه از آنها نام نیكی بجای مانده است در عین حال كه جهانی، انسانی یا اسلامی فكر می‏كردند اما سرزمین خودرا نیز دوست داشتند و از كشور و ملت خود دفاع می‏كردند. ماركسیست ها و لیبرالیست هایی كه مطلقاً جهانی فكر می‏كردند اغلب رهبرانی مخرب و جنگ طلب تولید كردند. رهبر سیاسی هیچ گاه به سرزمین، كشور و ملت خود به جهت آرمان های جهانی خیانت نمی‏كند و این مورد را در رفتار و اندیشه رهبران بزرگ تاریخ دید. امام موسی صدر نیز با آنكه دغدغه حقوق بشر، مستضعفان و مسلمانان و شیعیان را داشت اما همیشه از لبنان دفاع می‏ كرد.

جمع بندی

امام موسی صدر با برداشت و تصمیم عُقلایی از بسترها، ظرفیت ها، فرصت ها و درك همه جانبه از پیكره متكثر فرهنگی جامعه‌ی لبنانی، الگویی ارتباطی مبتنی بر تساهل و تسامح را بوجود آورد كه در حوزه دیپلماسی عمومی توانست علاوه بر اینكه برای خودش جایگاهی منحصر به فرد ایجاد كند به ارتقاء سطح همزیستی توأم با صفا و صمیمیت بپردازد.

منابع مورد استفاده شده در این یادداشت:

۱- گزارشی از خبرگزاری یورونیوز، ۲۰۱۷.

۲- یاداشتی از جوزف نای (۱۳۹۶)، «چگونه قدرت زیركانه، قدرت نرم را تهدید می كند؟ ».

۳- سید امیرحسین صدرپور و همكاران(۱۳۹۵)، «بررسی ساز و كار نوین دیپلماسی عمومی بر اساس نظریه قدرت نرم جوزف نای».

۴- محمود سریع القلم(۱۳۹۰)، «پیشوایی فراتر از زمان»، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر.

۵- بهرامپور، شعبانعلی(۱۳۷۹) – مقدمه گردآورنده – كتاب ” تحلیل انتقادی گفتمان” نورمن فركلاف – مركز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.

۶- دكتر عبدالله نصری(۱۳۸۶)، سخنرانی با سوژه «منطق گفت و گو در اندیشه‌ی امام موسی صدر» موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر.

۷- فیرحی، داوود (۱۳۹۵)، «دین شناسی همساز با دموكراسی و گفت وگو»، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر.

منبع: مدل كودك