خیشخانه کنج خنک بناهای قدیمی

به گزارش مدل کودک، در مقابل تنوع سیستم های سرمایشی امروزی؛ روزگاران کهن در گوشه ای دنج از بناهای های قدیمی، خنکای خیشخانه در تابستان ها شگرد طبیعی برای فرار از گرما بود؛ اتاقکی مفرح و باطراوت که جانی تازه به اهل خانه می بخشید.
به گزارش مدل کودک به نقل از خبرگزاری ایرنا، خیشخانه یک شیوه سنتی و کهن در معماری خانه های ایرانی برای خنک کردن موقت هوا بوده است. در متون و فرهنگنامه های واژگان فارسی، خیشخانه با نامهای بادهنج، باتخان، خارخانه، خسخانه و خیس خانه هم آمده است.
واژه خیش؛ تغییر شکل یافته کیش به معنای پرده یا پارچه ای از جنس کتان یا کرباس خشن است. در فرهنگ های فارسی خیشخانه به معنای مکانی است که خیش یا کیش را در آن می آویزند یا سقف را با آن پوشانده اند.
بر اساس آن چه محمد علی داعی الاسلام در کتاب «فرهنگ نظام »خود نوشته است، واژه خیس خانه هم برگرفته از همین معنا و به جهت خیس کردن پارچه است. این جان پناه کلبه مانند در نقاط مختلف ایران به شکل های متنوعی ساخته می شد. گاه خیش را از سقف خانه می آویختند و آنرا برای خنک تر کردن هوا با آب و گلاب خیس می کردند و با ریسمانی که به آن بسته بودند، آنرا به حرکت در می آوردند؛ با حرکت خیش هوای خنک و مطبوع در خانه پراکنده می شد. ساده ترین روش دستیابی به آب مورد نیاز خیشخانه ها، راه اندازی آنها در کنار چشمه، قنات، رودخانه و چاه آب نزدیک خانه یا عمارت بود که با پاشیدن آب بر روی خیشخانه، محیط آنرا پیوسته مرطوب نگه می داشتند.

عبدالملک ثعالبی در کتاب «لطائف المعارف»، پیدایش اولین خیشخانه ها را در ارتباط با پادشاهان دوره ساسانی می داند و اولین کسی را که برای خود خیشخانه ساخت، منصور (خلیفه عباسی) معرفی می کند.
خاستگاه بنای خیشخانه به طور دقیق معلوم نیست. در بعضی کتب و اسناد تاریخی که در این حوزه وجود دارد مردم سیستان و بلوچستان را مبدع خیشخانه دانسته اند. برخی هم معتقدند در ایران باستان، پادشاهان اتاقی با دسته های بلند و انبوه نی می ساختند و پاره های بزرگ برف را میان آنها یا سبدهای بافته شده قرار می دادند.
طبق این اسناد، سپس امویان ساخت خیشخانه را ادامه دادند و در دوره عباسیان بخصوص منصور نوع پیشرفته تر خیشخانه که با استفاده از پارچه ضخیم کنف یا بافته های برگ خرما بود را بر بام نصب می کردند.
در دستگاه خلافت عباسی بودجه هنگفتی برای خرید و بهره گیری از خیش در ساختمان های کاخ ها، اختصاص می یافت و پادشاهان در جشن ها از آنها استفاده می کردند.

خیشخانه های عضدوالدوله دیلمی در شیراز به صورت چهارطاقی های حصیری بود. بر مبنای تاریخ جلد ششم تاریخ بیهقی؛ مجلل ترین خیشخانه، از آنِ سلطان مسعود غزنوی در هرات بود. ساده ترین شکل خیشخانه هم فضاهای مکعب ساخته شده از شاخه های چوب یا حفره ای در زمین بوده که تمام دیوارها و سقف آنرا با خار، نی و مصالح دیگر می پوشاندند. از این خیشخانه های ساده عامه مردم استفاده می کردند، اما با تحول آن، در خدمت بزرگان و اشخاص مرفه قرار گرفت و رجال دولتی حتی در قایق های خود خیشخانه هایی با پوشش کرباسی داشتند. همینطور سپاهیان در اردوها و پادگان ها از آن بهره می جستند.
به نگاشته محمد مناظر احسن در کتاب «زندگی اجتماعی حکومت عباسیان»، در دوره عباسی، توانگران تکه های یخ و برف را در گنبد (قُبه) خیشخانه می گذاشتند و یکی از خدمتکاران را به باد زدن آن می گماردند. نوع پیشرفته خیشخانه این گونه بوده است که کاریزی از نهر آبی که در طبقه پایین خانه با تندی می گذشت به بعضی از دالانها و خیشخانه ها که در طبقات بالاتر بنا شده بود آب می پاشید.

علی بلوکباشی در کتاب «خیشخانه، ابتدایی ترین شکل تهویه مطبوع در تاریخ معماری ایران» آورده است: انواع دیگر خارخانه های معتبر و پیچیده بیشتر برای تأمین آسایش قشرهای بالای جامعه به کار می رفته که در بین طبقات مرفه جامعه رواج داشته است. جز انواع خارخانه ها که روی زمین بعنوان خیشخانه بنا می شده، نوعی دیگر از چادر و پارچه کتانی هم در تابستان ها بر روی بام ها نصب می شد که به گنبد خیش معروف بوده است. گنبد خیش را در مرکز بخش تابستانه خانه روی بام می ساختند و از آن، خیشی کرباسی می آویختند و سپس با پاشیدن آب پیوسته آنرا خیس نگاه می داشتند.
به روایت علی بلوکباشی، بر دیواره های بعضی خیشخانه ها هم پاره های نمد آویخته می شد، سپس لوله ای با سوراخ های مختلف به صورت افقی از بالای نمدها می گذراندند و وقتی در این خیشخانه ها می نشستند، آب را در لوله ها می انداختند که از راه سوراخ ها به نمد می رسید و هوا را خنک می کرد.
محمدسعید جانب اللهی در کتاب «مساکن سنتی بلوچ» می نویسد: با ورود برق به روستاها ساخت خیشخانه که در مناطق مختلف به شکل های متفاوت توسعه یافته بود و در بعضی فرهنگ ها طول وتفصیل بیشتری به آن داده اند منسوخ شد و کولر و یخچال جای آنرا گرفت.
شکل دیگری از خیشخانه که در بیابان ها و مناطق کویری و خشک ایران همچون خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و برخی نقاط کویری اصفهان برپا می شد را «خارخانه» می نامند که پیرامون آنرا با حصیر، سفال یا بوته های خار می پوشانند. وقتی که روی این سازه خاری، آب می پاشند بر اثر وزش باد هوای خنک به درون کلبه می وزد و با این ابتکار صحرانشینان از آفتاب سوزان کویر در امان هستند.

دامداران، چوپانان و کشاورزان این خارخانه ها را متناسب با تعداد نفرات خانه می ساختند. هوای گرم و گرد و غبار مناطق کویری با عبور از این خارها به هوای مرطوب، خنک و پاک تبدیل می شد.
برخی محققان می گویند بعدها هندوها هم از این روش استفاده کردند با این تفاوت که برای خوشبو کردن خیشخانه به جای خار از گیاهان خشک شده معطر بهره بردند.
سیستم خیشخانه و یا خارخانه که آنرا قدیمی ترین کولر در ایران می دانند بر اساس دانش بومی و با استفاده از انرژی های سبز و طبیعی ساخته میشد.
بر اساس یافته های علی بلوکباشی، پژوهشگر انسان شناسی، بعدها در شیراز با لوله کشی کردن آب و ریخته شدن قطره های آب بر روی خیشخانه تحولی را در این فناوری ایجاد کردند.
هندوشاه نخجوانی در کتاب «تجارب السلف» آورده که «عضدوالدوله دیلمی» برای آبرسانی به خیشخانه خود که در طبقه بالا راه اندازی کرده بود، کاریزی از دو فرسنگی کشیده بود که آب آن از روی بام ها می گذشت و بر روی چهارطاقی های حصیری پاشیده می شد. این روش خنک سازی در بغداد هم بسیار رواج یافت.
محمدابراهیم باستانی در سفرنامه خود با عنوان «پاریز تا پاریس» خارخانه یا خیشخانه ها را مامنی برای استراحت و خوشگذرانی در گرمای تابستان عنوان کرده و اعتقاد دارد «کسی که به عمر خود خیشخانه ندیده و در زیر آن خوش و خرم لَم نداده و تخم هندوانه نشکسته، هیچگاه از زندگی لذتی نبرده است».
باستانی این وصف خود از خیشخانه را بر مبنای اشعار افسری آذربایجانی نوشته است. این شاعر که سال ۱۳۱۶ شمسی در پادگان های زابل و خاش مشغول به خدمت بوده است، در ترجیع بندی در رابطه با خارخانه ای در سیستان می گوید:
نه بُرده کیف زندگی نه لذت زمانه را
به عمر خود هر آنکسی ندیده خارخانه را
ز سوس ها و سیس ها تو بشنوی ترانه را
خوشا و خرم آن دمی که تخم هندوانه را
تو دانه دانه بشکنی لمیده زیر خارها
حسرت بزرگ این که خیشخانه و سایر بناهای مشابه همچون بادگیرها، دوجداره گرفتن دیوارها، سردابه ها و آب انبارها که هر کدام یک فناوری ایرانی به حساب می آید در گذر زمان به جای توسعه و بازآفرینی در معماری خانه ها با فناوری های نوین مانند کولر جایگزین و به فراموشی سپرده شد.

به گزارش مدل کودک به نقل از خبرگزاری ایرنا در تابستان سال جاری اصفهان و بیشتر شهر های این استان چندین بار دمای بالای ۴۰ درجه را تجربه کردند و بدلیل ماندگاری الگوی هوای گرم، پیشبینی شده گرما تا پایان مرداد فراتر از حد طبیعی است.
استمرار گرمای هوا در اصفهان، تابحال ادارات این استان را طی سه روز به تعطیلی کشانده است.

منبع: مدل کودک