روزی که با فتح تهران، استبداد سرنگون شد

به گزارش مدل کودک، کمتر از ۱۳ ماه بعد از به توپ بستن مجلس شورای ملی که دوم تیرماه ۱۲۸۷ هجری شمسی اتفاق افتاد، قوای مشروطه از گیلان و اصفهان در بیست ودومین روز تابستان ۱۲۸۸ وارد تهران شدند و توانستند طی سه روز درگیری، مستبدین را شکست دهند.
روزی که مجاهدان مشروطه خواه تهران را فتح کردند، محمدعلی شاه از تاج و تخت و مقام سلطنت دست کشید و به سفارت روس پناهنده شد. بدین ترتیب عمر حکومت استبدادی سیزده ماهه پادشاهی که فریب وسوسه های شیطانی اطرافیان را خورده و زمام امور کشور را به دست بیگانه سپرده و ملت خویش را به خاک و خون کشیده بود، با نکبت و تلخ کامی به پایان رسید.
پس از به توپ بستن مجلس، دوره مستعجل مشروطه اول به پایان محتوم خود رسید. در تهران حکومت نظامی ایجاد و استبداد صغیر شروع شد اما سه شهر تبریز، رشت و اصفهان مقاومت کردند
محمدعلی میرزا قاجار نوه دختری میرزا تقی خان بود که در دوره مشروطه به علت ترس از احتمال نزدیکی مشروطه خواستار به ظل السلطان و نصب وی به سلطنت از آنان حمایت می کرد اما بعد از مرگ پدرش و هنگامی که بر تخت سلطنت تکیه زد از همان روز نخست بنا را بر مخالفت با مشروطه و مشروطه خواستار گذاشت. وی در اولین اقدام نمایندگان مجلس شورای ملی را به مراسم تاجگذاری دعوت نکرد و بعد هم هنگامی که با نمایندگان مجلس اختلاف پیدا کرد عراده های توپ نظام استبداد زودتر از گفتگو، خویش را به بهارستان رساندند و کلنل لیاخوف روسی پارلمان ایران را به توپ بست.
یک روز بعد از به توپ بستن مجلس، ملک المتکلمین، سیدجمال الدین واعظ، جهانگیرخان صور اسرافیل و سلطان العلمای خراسانی در باغشاه به قتل رسیدند. عده ای از سران مشروطه به سفارت انگلیس پناهنده شدند. برخی دیگر در قلهک اقامتگاه تابستانی سفارت انگلیس به زندگی ادامه دادند و چندین نفر هم زندگی مخفی در پیش گرفتند. دوره مستعجل مشروطه اول به پایان محتوم خود رسید، در تهران حکومت نظامی ایجاد و استبداد صغیر شروع شد اما سه شهر تبریز، رشت و اصفهان مقاومت کردند.

زبانه کشیدن آتش مشروطه خواهی از زیر خاکستر
بعد از عملیات محمدعلی شاه ضد پارلمان و درست هنگامی که شاه نشان داد که به هیچ وجه حاضر نیست دست از حکومت استبدادی خود بردارد آیات عظام نجف اعلام نمودند که «همراهی و اطاعت و شلیک بر ملت و قتل مجلس خواستار در حکم اطاعت یزید بن معاویه و با مسلمانی منافی است». بدین ترتیب مبارزه با استبداد برای نیروهای آزادیخواه ایران وارد مرحله جدیدی شد.
تبریز تا آنجایی مقاومت کرد که آتش مشروطه خواهی از زیر خاکستر زبانه کشید و به شهر های دیگر سرایت کرد. خیزش رشت آغاز شد و سپس جنبش انقلابی در دیگر شهرها را زنده کرد
با رسیدن خبر به توپ بستن مجلس به تبریز، مجاهدانی که در سنگرها آماده ایستاده بودند، جنگ ضد حکومت استبداد را شروع کردند که ۱۱ ماه طول کشید. حکومت نتوانست اداره این شهر را به دست بگیرد، تبریز تا آنجایی مقاومت کرد که آتش مشروطه خواهی از زیر خاکستر زبانه کشید و به شهر های دیگر سرایت کرد. خیزش رشت آغاز شد و سپس جنبش انقلابی در دیگر شهرها را زنده کرد، قبایل بختیاری هم به جنبش پیوستند، فدائیان تبریز هم آمده شدند و جبهه متحد به طرف تهران حرکت کرد.
همدل و یک صدا شدن مجاهدین
نخستین دسته از مجاهدین که به قصد تسخیر پایتخت از قرارگاه خود خارج شدند؛ هزار سوار بختیاری بودند که به سرداری حاجی علیقلی خان سردار اسعد در ۲۹ خرداد ۱۲۸۸ شمسی از طریق جوشقان و قم عازم تهران شدند و نیروی دولتی را که در کاشان متمرکز شده بودند پشت سر گذاشتند و در همان حال سران دیگر بختیاری در تدارک نیرو و بسیج افراد برای حرکت به سمت پایتخت بودند.
وصول خبر حرکت سردار اسعد به تهران چنان رعب و هراسی در دل درباریان و رجال دستگاه استبداد انداخت که کلیه وزرا غیر از سعدالدوله از شغل خود کناره گیری کردند.

نیروی تحت فرماندهی سردار اسعد در قم با رسیدن نیروهای جدید از بختیاری و مجاهدین داوطلب اصفهان و فارس تقویت شدند. مقارن این اوقات قزوین به تصرف نیروی مجاهدین گیلان درآمد که فرماندهی آنان با محمد ولی خان نصر السلطنه سپهدار بود.
راه آشتی میان دولت و ملت بسته شده بود. مردم عزم خویش را جزم کرده بودند تا محمد علی شاه را براندازند. درست در آستانه حمله به تهران وزیر مختار انگلیس در تهران گزارش داد تا وقتی محمد علی شاه بر اریکه سلطنت قرار دارد، تأسیس نظام مشروطه غیر ممکن است
حرکت این نیرو از قزوین به سمت تهران تا کرج بدون خونریزی صورت گرفت و نخستین برخورد این نیرو با دسته ای از قزاقان به فرماندهی بلینف در کنار پل کرج روی داد. یفرم خان به همراهی دوست و همکار خود ابراهام خان که هر دو اعضای برجسته حزب «اتحاد و اتفاق» یا داشناک ارامنه تابع ایران بودند با یک حمله نیروی قزاق را در هم شکستند.
کمی بعد بین نیروهای سپهدار و سردار اسعد که اولی در کرج و دومی در رباط کریم موضع گرفته بودند ارتباط برقرار شد در این موقع نمایندگان سیاسی انگلستان از طرف سفارت انگلیس در تهران با دو سردار ملیون تماس گرفتند و گفتگو کردند، شاید آنان را از حرکت به سمت تهران بازدارند اما نتیجه ای به دست نیاوردند جز آن که مشاهدات خویش را یادداشت کردند.
فتح تهران و خلع محمدعلی شاه
راه آشتی میان دولت و ملت بسته شده بود، مردم عزم خویش را جزم کرده بودند تا محمد علی شاه را براندازند. درست در آستانه حمله به تهران جورج بارکلی وزیرمختار انگلیس در تهران گزارش داد تا وقتی محمد علی شاه بر اریکه سلطنت قرار دارد، تأسیس نظام مشروطه غیر ممکن است.
مجاهدین گیلان و اصفهان و بختیاری طبق قراری که مابین فرماندهان آن دو نیرو گذاشته شده بود به سمت تهران پیش راندند. در این آرایش یفرم خان و سربازان ورزیده و جنگ دیده وی در مقدمه و بختیاری ها در جناح راست و مجاهدین گیلان در جناح چپ پیش می رفتند.
نبرد با نیروهای دولتی که از تهران تا کاروانسرا سنگی جلو آمده بودند سه روز طول کشید و نیروی دولتی شکسته شد. آنگاه برای تصرف تمام نقاط حساس پایتخت هم سه روز جنگ در داخل شهر ادامه یافت تا آن که روز ۲۵ تیرماه ۱۲۸۸ شمسی داوطلبان خیلی از شهر های مختلف و حتی از قفقاز به تهران رسیدند و آنجا را فتح کردند.

محمدعلی شاه از تاج و تخت و مقام سلطنت دست کشید و به کعبه آمال خود یعنی سفارت روس پناهنده شد و بدین ترتیب عمر حکومت استبدادی سیزده ماه پادشاهی که فریب وسوسه های شیطانی اطرافیان را خورده و زمام امور کشور را به دست بیگانه سپرده و ملت خویش را به خاک و خون کشیده بود با نکبت و تلخ کامی به پایان رسید.
فتح تهران روز پیروزی نهایی نیروی ملی بر دشمنان آزادی بود و پایتخت غرق در جوش و خروش شد؛ بخصوص هنگامی که خبر پناهنده شدن لیاخوف به بهارستان در بین مردم منتشر شد
فتح تهران روز پیروزی نهایی نیروی ملی بر دشمنان آزادی بود و این شهر غرق در جوش و خروش شد. بخصوص هنگامی که خبر پناهنده شدن لیاخوف به بهارستان در بین مردم منتشر شد، آزادیخواهان از شادی در پوست نمی گنجیدند.
احمد کسروی در همین مورد نوشته است: «سردار اسعد و سپهدار بهارستان را نشیمنگاه گرفته و مردم دسته دسته به آنجا می شتافتند. خیابان سراسر پر از مردم بود. دراین میان یک تماشای بسیار پر بهایی بهره تهرانیان گردید و آن زبونی و خواری لیاخوف بود که در بین آن شور و خروش از بانک شاهی بیرون آمده با امیر مجاهد از سران مجاهدین و آزادیخواهان در درشکه نشستند و راه خیابان پیش گرفتند کجا می رود این بدترین دشمن آزادی؟ به بهارستان آری به بهارستان همان جایی که با توپ ویران ساخته بود می رود تا از سران آزادی زینهار خواهد و بر جان خود ایمن گردد و چون بیچاره شده و زبون گردیده از مردم می ترسد که بر سرش ریزند و خواهان شده، امیر مجاهد برای بردن او تا بانک شاهنشاهی آمده».

هشت ماه پس از فتح تهران، ستار خان و باقر خان سردار و سالار ملی که با مقاومت مثال زدنی خود در آذربایجان، پرچم قیام ضد استبداد را برافراشته نگاه داشتند، گام به پایتخت نهادند و با استقبال مردم تهران و سران دولت مشروطه مواجه شدند؛ چهره هایی که در تاریخ ایران بعنوان احیاگران راستین آزادی نامشان به ثبت رسید اما سرنوشتی مشابه فاتحان تهران در دولت مشروطه نیافتند حال آن که این مقاومت تبریز بود که سبب شد مشروطه خواستار در شهر های دیگر برانگیخته شوند و تکاپوی خویش را از سر بگیرند. در خراسان، فارس و گرگان حرکت های جدیدی شکل گرفت و از آن مهم تر، حرکت هایی بود که در اصفهان و گیلان تا فتح تهران و سرنگونی استبداد صغیر امتداد یافت.

منابع
مارکام، کلنتس رابرت (۱۳۶۷). تاریخ ایران در دوره قاجار، ترجمه: میرزا رحیم فرزانه، چاپ دوم، بیجا: نشر فرهنگ ایران.
کسروی، احمد (۱۳۶۳). تاریخ مشروطه ایران، جلد اول، تهران: امیرکبیر.
کسروی، احمد (۱۳۷۶)، تاریخ هجده ساله آذربایجان، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
شمیم، علی اصغر (۱۳۸۷). ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: نشر بهزاد.
کرمانی، احمد مجدالاسلام (بیتا). تاریخ انحطاط مجلس؛ فصلی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، اصفهان: ناشر چاپی دانشگاه اصفهان.