سیر تحول فرزندخواندگی در ایران

مدل کودک: بدنبال اصلاح بخشنامه اجرائی قانون پشتیبانی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست و ابلاغ شیوه نامه آن، «مهمانی» فرزندان بی سرپرست در خانواده های میزبان فرزندپذیری در حالی از نیمه دوم دی ماه شروع می شود که سازمان بهزیستی مبادرت به آموزش خانواده های میزبان کرده و گواهینامه این دوره آموزشی باید در پرونده خانواده میزبان ثبت گردد و تا زمان عدم ثبت گذراندن موفق این دوره، اعطای میزبانی فرزندان به خانواده ها غیرقانونی می باشد.
به گزارش مدل کودک به نقل از ایسنا، در سال ۱۳۹۲ قانون پشتیبانی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست درحالی با ۳۷ ماده توسط مجلس به تصویب رسید که در ماده‌ی ۳۶ آن اعلام گردید که «به منظور انجام صحیح مسئولیت پذیرش، نگهداری و مراقبت، حضانت و سرپرستی کودکان بی سرپرست و بدسرپرست توسط سازمان بهزیستی کشور و اختیار واگذاری سرپرستی آنان به خانواده های واجد شرایط و مؤسسات، بخشنامه های اجرائی این قانون با پیشنهاد وزارتخانه های تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دادگستری و کشور طی سه ماه از تاریخ تصویب این قانون تهیه و به تصویب هیأت وزیران برسد.
طبق آن چه که سیدعلی کاظمی- دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک در اردیبهشت ماه به ایسنا اعلام نموده بود، ماده قانونی مذکور دارای چند محور درباب وظیفه‌ی صحیح نگهداری، مراقبت، حمایت و سرپرستی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست است و هرکدام از این واژه ها و اصلاحات دارای کاربرد معنایی خاصی هستند. بحثی که مطرح شده و شاید در بخشنامه مورد غفلت واقع شده بود، درباره‌ی اختیار واگذاری سرپرستی به خانواده های واجد شرایط و مؤسسات است. تا حالا شیوه کار بر این منوال بوده است که سازمان بهزیستی پس از دستور مقام قضایی، کودکان را در مراکز خود یا در مؤسساتی که با مجوز سازمان بهزیستی فعالیت می نمایند، نگهداری می کرد، اما با عنایت به مطالعات انجام شده، مشخص شده که نگهداری از کودکان بصورت اردوگاهی به ساحت­ های مختلف سلامت آنان لطمه می رساند و سبب بروز اختلالات در سلامت جسمی مثل مشکلات بلع و برخی اختلالات در سلامت روان کودک مانند دلبستگی ناایمن و برخی اختلالات دیگر در سلامت اجتماعی کودک خصوصاً درباب اعتماد به نفس و مهارت­ های ارتباطی خواهد شد.
در همین راستا پیشنهادی توسط سازمان بهزیستی کشور و مرجع ملی حقوق کودک تهیه شد تا در مدتی که مقرر است کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست در مراکز بهزیستی یا موسسات شبه خانواده به سر ببرند، وارد خانواده ها شوند یا به عبارتی “مراقبت موقت” صورت گیرد و همین طور پیشنهادی برای الحاق یک ماده به بخشنامه اجرائی این قانون صورت گرفت. کاظمی دراین زمینه با اشاره به موارد اصلاحی بخشنامه قانون پشتیبانی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، تصریح کرده بود: در اصلاحیه ماده یک بخشنامه تعریف موسسه گروهی و موسسه مراقبت خانواده محور اضافه شده و همین طور ماده ۱۳ که به صورتی قلب بخشنامه اصلاحی است به آن ملحق شد. در ماده ۱۳ اشاره شده که باید طبق شیوه نامه ای که توسط بهزیستی و مرجع ملی حقوق کودک با همکاری برخی نهادها تهیه شود، کودکان برای مراقبت موقت به خانواده های داوطلب سپرده شوند.
در این مصوبه چند اتفاق افتاد؛ اول؛ با عنایت به این که در گذشته مراقبت از کودکان به موجبات دستورالعمل های داخلی سازمان بهزیستی بود، حالا به سبب شیوه نامه ای است که در مرجع ملی حقوق کودک به تصویب می رسد و با استانداردهای حقوق کودک و مصالح عالیه اطفال انطباق می­ یابد. دوم آن که موسساتی جدید شکل خواهد گرفت که الگوی مراقبت آنها از کودکان به روش خانواده محور است و جایگزین روش های اردوگاهی و گروهی موجود خواهد شد و سوم این که در گذشته نظارت بر نحوه‌ی نگهداری در مراکز و مؤسسات بر عهده‌ی سازمان بهزیستی و مراجع قضایی بود، اما به سبب اصلاح این بخشنامه و باتوجه به دغدغه ه­ایی که در مورد کیفیت نگهداری این کودک وجود دارد، علاوه بر سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، مرجع ملی حقوق کودک نیز بر پروسه مراقبت از اطفال نظارت می کند و همین موضوع شرایط بهتری برای کودکانی که در اختیار خانواده ها هستند فراهم خواهدنمود و چهارم این که خانواده­ های شایسته امکان نگهداری کودکان بی­ سرپرست و بدسرپرست را خواهند داشت و شرایط دشوار فرزندخواندگی بر این پروسه حاکم نخواهد بود.
دبیر مرجع ملی حقوق کودک همین طور خاطرنشان کرده بود: در ماده ۱۳ که به تصویب هیأت وزیران رسیده، گفته می شود که بهزیستی می تواند دو مدل موسسه برای نگهداری کودکان داشته باشد که یک مدل آن موسساتی هستند که تا حالا از کودکان بصورت گروهی و در فضایی فیزیکی نگهداری می کرد و دسته دوم موسساتی هستند که به آنها موسسات دارای الگوی مراقبت خانواده محور گفته می شود؛ این موسسات بجای این که دارای یک فضا باشند، چند خانواده زیر مجموعه آنها قرار می گیرند تا بجای این که از کودکان در فضای خاصی نگهداری شود، خانواده های علاقمند همکار این مؤسسات برای مدتی از کودک بطور موقت و تا زمان تعیین و تکلیف مراقبت کند. این خانواده ها یا خودشان از جهت بضاعت مالی وضعیت خوبی دارند و از کودک مراقبت می کنند و یا ممکنست از خانواده های خوبی باشد که در تربیت کودک توانمند هستند اما از جهت مالی نیازمند حمایت هستند. در حالت دوم بجای این که موسسه برای نگهداری کودک در مرکز هزینه کند، همان هزینه را به خانواده پرداخت می کند.
کاظمی در پاسخ به این پرسش که آیا روند نگهداری از کودکان توسط خانواده های متقاضی نگهداری دائم و موقت بر نوع ایجاد شخصیت کودک اثر منفی نخواهد داشت؟ اینطور توضیح داد: دراین زمینه بررسی های علمی کافی انجام شده است که نشان میدهد نگهداری کودکان در مراکز نگهداری، هر چند نوعی نجات کودک از وضعیت مخاطره آمیز و ایجاد محیط ایمن برای آنان است، اما استعداد وارد کردن لطمه های جبران ناپذیری به آنان را هم دارد.
دبیر مرجع ملی حقوق کودک با اعلان اینکه کودکان باید در آغوش خانواده رشد کنند و رشد آنها در فضای غیرخانوادگی کودکان را مبتلا به اختلال دلبستگی ناایمن، اختلال­های عاطفی، افسردگی و سایر اختلالات و بیماری­های روحی و روانی می می کند، به دیگر مزایای نگهداری از کودکان فاقد سرپرست در خانواده های شایسته اشاره نمود و اظهار داشت: در بهترین مراکز هم تامین نیروی کافی برای مراقبت از کودکان همیشه یک چالش اساسی است. بدین سبب تعداد مادریاران و مربیان از تعداد مورد نیاز برای کودکان کمتر است، از همین رو مادریاران نمی توانند تمامی نیازهای عاطفی و روانی کودکان را تامین کنند. فاصله کم شیفت­ها در بعضی مؤسسات، ساعت کاری بالا و فرسودگی شغلی بالای این عزیزان را هم باید به این لیست اضافه کرد. افزون بر این کودکان در مراکز دلبستگی ­هایی به مدیران، مادریاران، مربیان، بازدیدکنندگان و همیاران پیدا می­ کنند و نگهداری در مؤسسه به مفهوم عدم دلبستگی نیست، به مفهوم تشتت دلبستگی، بی ­ثباتی در طرح واره های عاطفی کودکان می ­شود.
وی با اشاره به مطالعه جهانی توسط سازمان ملل اظهار داشت: در این مطالعه که در سال­های اخیر انجام شده است، کودکان بی­ سرپرستی که در مراکز مراقبتی نگهداری می ­شوند را به مثابه کودکان محروم از آزادی(کودکان زندانی) در نظر گرفته به شدت بر موسسه زدایی در نگهداری کودکان تاکید کرده است. حتی مشخص کرده است که کدام کشورها، بیشتر بر نگهداری کودکان فاقد سرپرست در خانواده ها تاکید دارند. هرچند که ایران در وضعیت خوبی است، اما با اجرای بخشنامه جدید، در ردیف بالاترین کشورها از حیث خانواده مداری در نگهداری کودکان و نوجوانان فاقد سرپرست مؤثر قرار خواهیم گرفت.
درنهایت شهریورماه سال جاری بود که دبیر مرجع ملی حقوق کودک از ابلاغ شیوه نامه بخشنامه اجرائی قانون پشتیبانی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست آگاهی داد و اعلام نمود که به سبب این شیوه نامه، موسسات و مراکز نگهداری از کودکان بجای اقامتگاه دائمی به معبری برای واگذاری کودکان بی سرپرست و بدسرپرست به «خانواده های متقاضی» تبدیل خواهند شد.
کاظمی با اعلان اینکه برای تدوین شیوه نامه باردیگر از دستگاه های مرتبط نظرخواهی کردیم و آنها نیز نکات ارزشمندی را مطرح نمودند، به ایسنا اظهار داشت: یکی از نکات مطرح شده این بود که وضعیتی ایجاد شود تا کودکان بدسرپرستی که قربانی فروپاشیدگی خانواده زیستی ­شان هستند زودتر به خانواده های میزبان واگذار شوند که با ابلاغ این شیوه نامه این اتفاق رخ خواهد داد. والدین بدسرپرست به اعتقاد ما دوگونه ­اند، والدینی که بدسرپرستی آنها قابل رفع است مانند والدینی که مشکل فقدان مهارت های والدگری دارند یا بی توجه و سهل انگار هستند یا حتی معتادان؛ اما مواردی هم هست که برگشت ناپذیر است. قانون حمایت به تعدادی از این موارد اشاره نموده است. مانند والدینی که نسبت به کودک آزار جنسی داشته اند یا مرتکب خرید و فروش یا قاچاق وی شده اند. در مورد گروه اول در فاصله اصلاح خانواده زیستی می توان کودک را به خانواده میزبان بطور موقت سپرد و در مورد گروه دوم تا تعیین تکلیف خانواده زیستی، کودک می تواند در خانواده میزبان مراقبت شود و ترجیح این است که در این مورد، پروسه واگذاری به خانواده جایگزینی که جایگزین خانواده زیستی شود، زودتر صورت پذیرد و مراقبت موقت آنان هم به کسانی داده شود که در آینده، متقاضی فرزندخواندگی وی هستند.
دبیر مرجع ملی حقوق کودک در بخش دیگری از سخنان خود به این پرسش که آیا پیش بینی برای کاهش تعداد مراکز و شیرخوارگاه ها شده است یا خیر نیز اینطور پاسخ داد: هدف گذاری درباره ی این مساله انجام شده است، برای اینکه زمانی که بتوانیم کودکان را واگذار نماییم اصولاً نباید موسسات اقامتگاهی وجود داشته باشد. موسسات اقامتگاهی باید کاهش یابند و بجای آن موسسات واگذاری شکل گیرند، اما اجرای این مساله به عملکرد سازمان بهزیستی و استقبال خانواده­ ها از این طرح بستگی دارد. در شیوه نامه نوشته شده است که موسسات نگهداری و اقامتگاهی می ­توانند به موسسات خانواده محور تبدیل شوند. باید در مرکز هر استان و در بعضی شهرهای مهم، مرکزی برای نگهداری از کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست وجود داشته باشد تا در دو صورت مراقب کودکان باشد؛ نخست آن که اگر خانواده متقاضی برای کودک وجود نداشت، دولت به وظایف خود دراین زمینه عمل کند. دوم اینکه اگر مراقبت در خانواده میزبان یا جایگزین به هر علت ادامه نیافت، کودک سریعا به آن مراکز منتقل شود.
بیشتر بخوانید:
واگذاری کودکان بدسرپرست به «خانواده میزبان» بدون نیاز به رای قضایی
توضیحاتی درباره ی واگذاری موقت کودکان بی سرپرست/ ۱۰ هزار کودک در مراکز بهزیستی هستند
بر همین اساس، سازمان بهزیستی نیز برای اجرای این ماده قانونی مبادرت به برگزاری دوره های آموزشی برای آموزش خانواده های میزبان، کودکان، تیم مراقبتی و موسسات خانواده محور بصورت رایگان کرده است که ادارات بهزیستی استانها، موسسات خانواده محور دارای مجوز از سازمان، مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی ارائه دهنده خدمات فرزندخواندگی و سایر مراکزی که مجوز برگزاری دوره آموزشی را دارند و از دفتر تخصصی بهزیستی کشور مجوز آموزش دوره های خاص را دریافت می کنند، این دوره ها را برگزار می کنند.
این آموزش ها شامل آموزش های روانشناسی، حقوقی و بهداشت، سلامتی و ایمنی، مراحل رشد کودک و نوجوان، آشنایی با اختلالات شایع رفتاری و عاطفی کودک و نوجوان و چگونگی مواجهه با آن، آشنایی با مسائل مربوط به بلوغ (خانواده میزبان نوجوان)، مهارت های ارتباطی با کودک و نوجوان، آموزش های حقوق کودک و قوانین و مقررات مربوط به مراقبت از کودک و نوجوان، بهداشت و ایمنی کودک و نوجوان، آشنایی با علایم بیماریهای عفونی شایع رده های سنی کودک و نوجوان، کمک های اولیه و فوریت های پزشکی در ارتباط با حوادث و بیماریهای کودک و نوجوان، روش ها و مهارت های مراقبت جسمی، روانی و اجتماعی از کودک و نوجوان در سنین مختلف بوده و همین طور خودمراقبتی جسمی و روانی، آشنایی با حقوق فردی و تکالیف شرعی در خانواده میزبان متناسب با سن و جنسیت و مهارت های ارتباطی نیز از آموزش های ویژه کودک بشمار می رود.
دراین زمینه نیز مراکز برگزارکننده دوره های آموزشی موظفند ضمن تهیه بانک اطلاعاتی از گواهینامه های آموزشی صادر شده برای تیم اجرائی موسسه و خانواده های میزبان و ارائه آن به سازمان بهزیستی، بلا فاصله بعد از اتمام هر دوره به شرکت کنندگانی که در آزمون آن دوره موفق شده اند، گواهینامه آموزشی را برمبنای الگوی پیوست عرضه کنند. امضای اصل گواهینامه های دوره های برگزار شده توسط بخش دولتی با امضای رییس بهزیستی شهرستان و معاون اجتماعی استان و گواهینامه دوره برگزار شده توسط بخش غیردولتی با امضای معاون اجتماعی استان و مسئول مرکز برگزارکننده دوره های آموزشی صورت می گیرد.
اما یکی از نکات قابل توجه در این جهت این است که گواهینامه باید در پرونده خانواده میزبان ثبت گردد و تا زمان عدم ثبت گذراندن موفق این دوره، اعطای میزبانی فرزندان به خانواده برخلاف قانون است.
بر طبق اعلام معاون امور اجتماعی بهزیستی استان تهران به ایسنا، از نیمه دوم دی ماه مهمانی فرزندان در کانون گرم خانواده های استان تهران شروع خواهد شد. از انجایی که مسیر برای فرزندخواندگی میزبان (فرزندخواندگی موقت) کوتاه تر است و برای طرح میزبان از ظرفیت پزشکان و روانشناسان معتمد بهزیستی کمک گرفته می شود و دیگر نیازی به درنوردیدن فرآیند پزشکی قانونی نیست و پروسه گرفتن حکم قضایی و رفتن به دادسرا و دادگاه وجود ندارد.