به بهانه شب چله و عهد ایرانیان در مقابل درخت سَرو؛ بیدار باشید تا در آخرین شب پیروزی نور بر ظلمت قرن به خواب غفلت نروید!

بر مبنای باور ایرانی ها باستان، نبرد آسمانی میان دو جبهه اهریمنی و اهورایی اتفاق افتد و این نبرد تا آخر پاییز که با رگبارها و باران ها توام است، ادامه دارد؛ ازاین رو مردم باید در ˮشب چلهˮ شب زنده داری کنند و بیدار باشند؛ چون امکان دارد نَحسی این تاریکی و ظلمتِ اهریمن آنها را بگیرد و آنها را به خواب غفلت فرو ببرد!
به گزارش مدل کودک به نقل از ایسنا، “شب چله” که بعنوان یکی از شبهای مقدس در ایران باستان مطرح بوده، به صورت رسمی در گاهشماری ایرانی ها باستان از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانی ها باستان راه پیدا کرد.
مردمان آن روزگاران ملاحظه می کردند که در بعضی ایام و فصول، روزها بسیار بلند می شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می توانستند استفاده کنند؛ ازاین رو این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند.
آنها همینطور دریافتند که کوتاه ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله بعد از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه می شود، از همین رو آنرا شب زایش خورشید (مهر) نامیدند و آنرا شروع سال قرار دادند.
این شب بلند حکایت ها و افسانه های زیادی دارد؛ برخی معتقدند این شب بسیار شوم و نامبارک است! ازاین رو تا سپیده دم بیدار می ماندند و در کنار یکدیگر، خویش را سرگرم می کردند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی، روحیه آنان را تضعیف نکند؛ برخی هم از آن به نام شب “زایش خورشید” یاد می کنند.
اما همه حکایت ها در سقف آسمان بالای سر ما رخ می دهد و پس از چرخش زمین و خورشید امروز در آستانه اتفاق نجومی هستیم؛ “شب چله” شبی که در آن با یک دقیقه طولانی تر، در انتظار زایش خورشید و غلبه روشنایی و نور بر ظلمت و پلیدی هستیم.
در ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه امروز سه شنبه ۳۰ آذر، خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید و هموطنان امشب آخرین چله ی قرن ۱۴ خورشیدی را تجربه خواهند کرد و در انتهای سال ۱۴۰۰، ما وارد قرن ۱۵ و سال ۱۴۰۱ و آغازگر قرن ۱۵ خورشیدی خواهیم شد.

آیین ۸ هزار ساله که تابحال پایدار مانده است
امین دالوند، کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران و پژوهشگر تاریخ اساطیری ملل باستان در گفت و گو با ایسنا، “شب چله” را یکی از کهن ترین جشن ها و آیین های ایران دانست که ریشه عمیقی در باورها و اعتقادات مردم این سرزمین دارد و اظهار داشت: جشن “چله” قدمتی حدود ۸ هزار ساله دارد، ولی به صورت رسمی از زمان داریوش یکم هخامنشی یعنی از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در تقویم ایرانی ها ثبت شده است.
وی “یلدا” نام دیگر “شب چله” واژه ای سُریانی و به معنای زایش، تولد، دادار، آفریننده، بخشنده و بلند دانست و اظهار نمود: “شب چله” که از غروب آفتاب روز ۳۰ آذر تا طلوع خورشید شروع شده و تا روز اول دیماه ادامه دارد، شب زایش نور و خورشید است.
دالوند در اینباره توضیح داد: ایرانی ها اعتقادی داشتند که از جشن تیرگان نشات گرفته که بر مبنای آن معتقد بودند نبرد آسمانی میان دو جبهه خیر و شَر یعنی نیروهای اهریمنی و اهورایی اتفاق می افتد و این نبرد تا پاییز که با رگبارها و باران های پاییزی توام است، ادامه دارد؛ ازاین رو باید در “شب چله” مردم شب زنده داری کنند و بیدار باشند، چون امکان دارد نَحسی این تاریکی و ظلمتِ اهریمن آنها را بگیرد و آنها را به خواب غفلت ببرد!
این پژوهشگر تاریخ اساطیر ملل باستان با اشاره به اینکه در نهایت با طلوع خورشید و آغاز روشنایی، جبهه اهورایی و خیر بر جبهه شَر و اهریمنی پیروز می شود، افزود: به صورت کلی یلدا معنای بخشندگی هم دارد؛ ازاین رو کشاورزان که در یک سال زراعی محصولات خویش را درو و برداشت و بخشی از حبوبات و غله و میوه و سبزیجات خویش را برای مصرف در فصل سرما، ذخیره و بخشی از این ذخیره را در این شب مصرف می کردند و ازاین رو آنها به علت این همه بخشندگی و فزونی شکرگزار خداوند بودند.
وی تصریح کرد: روز اول دیماه که مصادف با آغاز انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی و ورود به فصل سرد است، معمولاً به نام روز “دی گان” هم شناخته می شد. دی گان یا “روز خور”، روز تولد خورشید است و در این روز یکسری آیین ها و اسطوره های خاصی داشتیم به این صورت که در این روز پادشاهان افسر تاج خویش را از سر بر می داشتند و آنرا به نشانه برابری همه انسان ها روی زمین می گذاشتند و با پوشیدن یک لباس ساده وارد دشت باز شده و بر روی زیرانداز سفیدی می نشستند.
به گفته این عضو انجمن نجوم آماتوری ایران در این روز همه با هم برابر بودند و کسی حق فرمان دادن و تَشر زدن به دیگران را نداشت و حتی قربانی کردن هم در روز “دی گان” ممنوع بوده است.
دالوند با اشاره به اینکه در این روز همینطور بَردگان آزاد می شدند، تصریح کرد: در آیین ایران برده داری وجود نداشته است و منظور افرادی هستند که در طبقه پایین بودند و برای کسانی کارگری می کردند و در این روز به آنها مرخصی داده می شد و از آنها دلجویی می شده است.

درخت سَرو آغازگر محیط زیست سالم
دالوند با تکیه بر این که در روز “دی گان” در مقابل درخت سَرو می‎ ایستادند، اظهار داشت: درخت سَرو درختی است که در تمام طول سال سبز است و نماد استقامت و راست قامتی و ایستادگی به حساب می آید و بر این اساس ایرانی ها در این روز در مقابل این درخت می ایستادند و چنین عهد می بستند:
“ای سرو راست قامت با تو عهد می بندیم که در طول سال آینده درختی بکاریم.”
کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران این عهد را نمادی برای اجرای سنت درختکاری دانست و اظهار نمود: این سنت نشاندهنده رویکرد آنها برای حفاظت از محیط زیست بوده است و با کاشت درخت، در جهت تداوم بخش هستی و طبیعت اقدام می کردند و جالب است که آنها به شکرانه این روز، ولیمه و خوراک می دادند و بخشش می کردند.
دالوند افزود: در “شب چله” در دوران باستان آجیل مخصوصی به نام “لورک” را مصرف می کردند که معمولاً در این شب سِرو می ‎شده و در کنار آن هندوانه بعنوان نماد گرمای تابستان و شادی بخشی و انار بعنوان نماد زایش و تولد و لَبو نماد بخشندگی و برکت صرف می شد و بعدها یعنی در زمانی که “حافظ” دیوان خویش را کامل می کند، مردم در این شب به دیوان حافظ تفائل می زدند تا ببینند که چه سرنوشتی دارند و خویش را برای سال جدید آماده کنند.
پژوهشگر تاریخ اساطیری ملل باستان با تکیه بر این که در “شب چله” شاهنامه خوانی هم مرسوم بوده است، اظهار داشت: مردمان آن زمان کرسی داشتند و معمولاً سفره “چله” را بر روی کرسی قرار می دادند، ضمناً دید و بازدید در این شب مرسوم بوده است.
وی شروع سال شمسی و نوروز را روز اول فروردین و آغاز اعتدال بهاری دانست و خاطرنشان کرد: در دوران باستان شروع سال از روز اول دیماه بوده است؛ چون که در فرهنگ اوستایی واژه ای به نام “سَردَه” به معنای “سرد” داریم و اعتقاد بر این بوده که از روز اول زمستان به تدریج طول روزها بلند می شود و ما به سمت روشنایی و نور و گرما می رویم و “شب چله” آخر سال و روز اول دی ماه، شروع سال جدید بوده است.

شبی که با چند ثانیه بلند شدن، افسانه شد
دالوند با اشاره به اینکه بر خلاف تصور این که “شب چله” چند ساعت نسبت به شبهای قبل و پس از خود طولانی تر است، تنها یک دقیقه طولانی تر شده است، اضافه کرد: ولی در مناطق جغرافیایی ایران اختلاف این شب را داریم. بعنوان نمونه طول شب چله در شرقی ترین شهرهای ایران که چابهار است، ۱۳.۵ ساعت است؛ ولی در غربی ترین منطقه ایران مانند ماکو که در شمال غربی قرار گرفته، طول این شب ۱۴.۵ ساعت است.
این کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: این اختلاف فاصله میان شهرهای ایران، باعث طولانی تر شدن این شب شده و باز این شب تنها به میزان یک دقیقه طولانی تر شده است.

آیین های مشابه “چله” یا “یلدا” در دنیا
این پژوهشگر حوزه اساطیر ملل، با اشاره به اینکه در دوران باستان در کشورهایی مانند یونان و روم و مصر آیین مشابه “شب چله” وجود داشته است، خاطرنشان کرد: این آیین بعدها به تولد عیسی بن مریم (۲۵ دسامبر) انتقال یافته که با آغاز جشن کریسمس همراه می باشد. آنها هم اعتقاد داشتند که تولد عیسی بن مریم مصادف با زایش خورشید و نور هدایت الهی است.
دالوند افزود: علاوه بر آن در مصر در ۴ هزار سال قبل جشن ۱۲ روزه ای داشتند که از شب چله یا یلدا آغاز می شده و ۱۲ روز پس از آن به نماد ۱۲ ماه سال ادامه داشته است و به شکرانه این روز، ۱۲ شاخه نخل در یک مکان مقدس قرار می دادند و به نیایش و دعا خوانی می پرداختند. از آنجاییکه مصریان خویش را فرزندان نور یا خورشید می دانستن، اعتقاد داشتند که خورشید در روز آغاز انقلاب زمستانی یعنی در اول دیماه طلوع باردیگر می کند و این طلوع یعنی تولد باردیگر خداوند!
وی ضمن اشاره به بعضی از جشن های رومیان و یونانیان مانند جشن “ناتالیس آنایکتوس” یا روز تولد خورشید شکست ناپذیر برای شکرگزاری، اظهار داشت: بعدها این جشن ها به جشن کریسمس انتقال یافت.

داستان های یلدایی مشترک
دالوند، وجه مشترک شبهای چله در فرهنگ های مختلف را تقابل خیر و شَر عنوان نمود و اظهار داشت: اساس و بنیان آیین زردشتی تقابل خیر و شر که در آن اهورا، به معنای نورِ هستی بخش است و اهریمن به ظلمت و تاریکی و بدی و پلیدی معنا شده و جشن چله یا یلدا تنها توسط دو کشور ایران و افغانستان بعنوان میراث فرهنگی ثبت جهانی شده است.
وی تصریح کرد: از طرفی به علت این که ایران در آن زمان کشوری پهناوری بوده و گستره فرهنگی زیادی داشته و همینطور به علت لشکرکشی خشایار شاه، آتن فتح شد و جنگ های طولانی اشکانیان با امپراطوری روم شرقی، باعث تبادل فرهنگی شده است، به صورتی که به باور خیلی از باستان شناسان غربی آیین میترائیسم و بعضی از حوزه های تمدنی از ایران به سایر فرهنگ ها منتقل شده است.
این پژوهشگر تاریخ اساطیری ملل باستان تصریح کرد: آنچه که در این شب مهم تلقی می شود، این است که تلاش نماییم از لحظه لحظه آن لذت ببریم؛ چون که در طول سال تنها یک شب، “شب چله” است و اینها آیین هایی برای درکنار هم ماندن است و جشن هایی به حساب می آید که بیشتر به بنیان خانواده و به یکدیگر دقت کنیم و از فضای مجازی دور باشیم.
دالوند با اشاره به اینکه این سومین چله ای است که به علت کرونا، باید دور از هم باشیم، تصریح کرد: چند سالی است که به علت شیوع بیماری ناشی از کرونا دورهمی و نشست ها و در کنار هم بودن حذف گردیده است، ولی به نظر اگر مقرر است از فضای مجازی استفاده شود، از آن برای دلجویی از اقوام و خویشاوندان استفاده گردد تا انرژی مثبت به دیگران القا شود.
این کارشناس رصدی انجمن نجوم آماتوری ایران در انتها تصریح کرد: در این شب گوشیهای خویش را خاموش نماییم و از با هم بودن لذت ببرند.

منبع: مدل کودک