از حشاشین روز گذشته تا تروریست های كراواتی

به گزارش مدل كودك ترور یا آدم كشی سیاسی پدیده نوظهوری نیست. گرچه این اصطلاح از قرن ۱۸ میلادی پا به میدان ادبیات سیاسی جهان گذاشت اما به یقین، در دوره های مختلف تاریخ، همچون تاریخ صدر اسلام و تاریخ حیات امامان معصوم، قابل ردیابی است. طرح ترور پیامبر اسلام توسط قبیله قریش، ترور حضرت علی(ع) توسط خوارج و ترور امام حسن (ع) توسط امویان همچون نمونه های بارز ترور است كه مطالعه آن در تحلیل وقایع روز می تواند مفید و مؤثر باشد.
پس از اقدام تروریستی اخیر دولت آمریكا مقابل ایران كه به شهادت سردار قاسم سلیمانی منجر شد؛ و هر روز هم یكی از مقامات آمریكایی، به مشاركت در این ترور اذعان می كنند، شاید برای خیلی از مردم جهان كه تحت تاثیر القاهای رسانه ای قرار دارند، قدیمی ترین اقدام تروریستی كه در ذهن وجود دارد، حمله انتحاری گروه افراطی القاعده به برج های دوقلوی مركز تجارت جهانی در شهر نیویورك در تاریخ ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ باشد. البته حتی اگر این واقعه، نمایشی سازمان دهی شده از طرف دولت وقت آمریكا برای تولید دشمن فرضی و در نتیجه از سر گرفتن ماجراجویی های جدید این كشور در مناطق مختلف جهان خصوصاً خاورمیانه قلمداد شود، باز هم نقطه عطفی در نظریه پردازی های ترور است.

پیش از هر سخنی باید اظهار داشت كه ترور (Terror) كلمه ای فرانسوی هم معنای آدم كشی، ترس زیاد، عامل وحشت، رعب و هراس است و به كسی كه برای رسیدن به هدف خود كسی را غافلگیرانه بكشد یا در جامعه وحشت و هراس ایجاد كند، تروریست گفته می شود.
ریشه تاریخی ترور در دوران مدرن به قرن هیجدهم و ظهور «ژاكوبن ها» -یكی از انجمن های فعال در مجلس فرانسه- برمی گردد كه با دیدگاهی افراطی و البته توهم توطئه، تمام كسانی را كه بعنوان مخالفان جمهوری و آزادی دستگیر می شدند، با گیوتین كه اختراع همان دوره بود، اعدام می كردند. بدین ترتیب، درجریان انقلاب فرانسه كه هدف آن جدایی از نظام سلطنت بود، نیم میلیون انسان از دم تیغ گذشتند. بر طبق مقاله اعدام انقلابیون، كلمه ترور برای اولین بار در همین دوره بار سیاسی پیدا كرد. برای همین هم این مقطع تاریخی را بعنوان عصر ترور نامگذاری كرده اند.
از ترور با عنوان قتل سیاسی هم یاد می شود، چون ناظر به اهداف سیاسی و كسب قدرت بوسیله حذف رقیب سیاسی است. ترور همین طور با هدف تضعیف جامعه، سرنگونی نهادها و حكومت های مستقر و ایجاد تغییرات سیاسی انجام می شود. شاید بر طبق همین اهداف است كه مفهوم ترور دولتی ظهور كرده است كه طی آن، دولت ها و حكومت ها، مخالفان سیاسی خودرا در كشوهای دیگر از میان برمی دارند.
ترور و اسماعیلیان الموتدر زبان انگلیسی هم كلمه Assassin به معنای آدم كش و تروریست به كسی اطلاق می شود كه با اهداف و عقاید خاصی كه از نظر خود مثبت است به قتل فرد یا افرادی دست می یازد. ریشه كلمه اساسین به فرقه شیعی اسماعیلیان نزاری به سركردگی حسن صباح برمی گردد كه پس از جدایی فكری از اسماعیلیان مصر در قرن های ششم و هفتم هجری در مناطقی از ایران قدرت گرفتند كه پایگاه آنها قلعه ای بزرگ و مستحكم در الموت واقع در قزوین امروزی بود.
​

بنا بگفته فرهاد دفتری، نویسنده مقاله «حشیشیه» در دانشنامه جهان اسلام، در منابع مختلف یكی از عناوین خصمانه كه اسماعیلیان را با آن صدا می زدند؛ «حشیشیه» یا «جماعت حشیشیه» به معنای جماعت مصرف كننده حشیش بوده است كه بطور خاص به اسماعیلیان نزاری كه از الموت برای انجام ماموریت اعزام می شدند، اطلاق می شد. در منابع لاتینی و اروپایی از اسماعیلیان با عنوان اساسینی، اسیسینی و هی سیسینی یاد می شود كه در نهایت اصطلاح آشناتر «اساسین» رواج یافت. همین واژه سازی موجب شد كه در زبان های اروپایی كلمه Assassin در معنای آدم كش به كار رود كه هنوز هم رایج است.
افسانه پرتكراری كه درباره فداییان اسماعیلی شنیده شده آن است كه این گروه قبل از مبادرت به ترور شخصیت های مهم همچون خلفای عباسی، حشیش مصرف می كردند كه در مقاله حسن صباح انتشار یافته در دایره المعارف اسلامی این ادعا مستند شناخته نشده است.
شاید برای تفكیك ترور یا اساسین (Assassin) از انواع قتل ها مؤلفه هایی وجود داشته باشد كه مهمترین آن خشونت و غافلگیری است. با دركی نسبی از مفهوم ترور، مصادیق آنرا در دوره های مختلف در تاریخ شرق و غرب جهان می توانیم جست وجو نماییم. از ترور شاهان، رهبران، و نظامیان گرفته تا شخصیت های فكری و فرهنگی موثر در جامعه مصداق های متنوع از ترور است.
در این میان اگر دوره تاریخی صدر اسلام و دوران حیات امامان معصوم را محور بررسی قرار دهیم؛ می بینیم كه علاوه بر حضرت محمد (ص) بعنوان آورنده این دین، برخی از دنبال كنندگان راه و مكتب ایشان هم در معرض ترور قرار گرفتند.
ترور پیامبر اسلام (ص)منابع تاریخی موید آن است كه چند بار به جان پیامبر اسلام سوء قصد شد. یكی از معروف ترین و پرتكرارترین حوادث، قصد ترور پیامبر توسط قبیله قریش (یكی از معروف ترین قبایل عرب كه پیامبر اسلام هم از این قبیله بود) است كه در سال سیزدهم بعثت رخ داد.
در این مقطع، مردم یثرب -كه پس از مهاجرت پیامبر اسلام بدان شهر، مدینةالرسول نامیده شد- پیمانی با پیامبر (ص) بستند و دعوت ایشان را لبیك گفته، اسلام آوردند. وقتی مردم قریش از پیمان پیغمبر با یثربیان باخبر شدند، ضد ایشان هم داستان شده و در دارالنّدوه (محلی برای مشورت روسای قریش در امور مهم)، گرد آمدند تا در این زمینه مشورت كنند.
بعضی ها عقیده داشتند كه باید محمد(ص) را محبوس كرد. بعضی دیگر می گفتند او را از شهر بیرون می نماییم. گروهی دیگر می گفتند باید او را كشت. بنا به متن كتاب تاریخ سیاسی اسلام نوشته حسن ابراهیم حسن، «سرانجام بنا شد هر یك از قبایل قریش جوانی چالاك و شجاع از میان خود انتخاب نموده، جوانان قبایل با شمشیرهای برهنه یك باره بر محمد(ص) هجوم برند و هر كدام ضربتی بزنند و خونش را بریزند، تا خون او بر قبایل مختلف تقسیم شود و بنی عبد مناف (تیره ای معروف از قبیله قریش كه نسب پیامبر به آن برمی گشت) نتوانند با آنها بجنگند.»
گفته می شود، وقتی پیامبر اكرم (ص) از قصد قریش خبر یافتند به نزد ابوبكر رفتند و موضوع را با او درمیان گذاشته و گفتند: خدا به من فرمان داده از مكّه مهاجرت كنم. ابوبكر در این سفر سخت و پرمخاطره، پیامبر را همراهی كرد. از طرف دیگر، پیامبر به علی بن ابیطالب (ع) گفته بودند كه آن شب بر بستر او بخوابد. حضرت علی (ع) هم این خواسته پیامیر را اجرایی كردند. قریشیان علی (ع) را در بستر او دیدند و بدین ترتیب پیامبر از ترور قریشیان نجات یافت و توطئه آنها مقابل پیامبر خنثی شد. این شب در منابع تاریخی جدید با عنوان لیلة المبیت شناخته می شود.
یكی دیگر از وقایعی كه در جریان آن به جان پیامبر اسلام سوء قصد شد، مربوط به سال سوم هجری است كه طی آن یكی از مسلمانان دو نفر را به اشتباه كشته بود. برمبنای پیمان دوستی كه بین مسلمانان و یهودیان بنی نضیر (نام یكی از طایفه های یهود مستقر در مدینه) منعقد شده بود، طرفین باید در پرداخت دیه مقتولان شركت می كردند. برای همین پیامبر (ص) نزد یهودیان رفت تا برای پرداخت دیه آن دو نفر از آنها كمك بخواهد. قول دادند كه طبق پیمان نامه، سهم خودرا از دیه، پرداخت كنند.
یكی از یهودیان اظهار داشت: «هرگز محمد را چنین آسان به دست نخواهید آورد.» در آن لحظه پیامبر (ص) به همراه برخی از اصحاب و یارانش در كنار دیوار یكی از خانه های یهودیان نشسته بود. یكی از یهودی ها اظهار داشت: چه كسی می تواند از بالای این خانه سنگی بر سر او انداخته، ما را از دست او راحت كند؟ یكی از یهودیان به نام عمرون جحاش پذیرفت. این را حسن ابراهیم حسن در كتاب تاریخ سیاسی اسلام می گوید.
پیامبر (ص) بوسیله الهام از قضیه اطلاع یافت و از جای خود برخاست و بدون آنكه به كسی حرفی بزند، راه مدینه را در پیش گرفت. برمبنای تصریح منابع تاریخی، این توطئه یهودیان برای قتل پیغمبر عامل جنگ مسلمانان و یهودیان شد كه به جنگ بنی نضیر مشهور است.
ترور علی بن ابیطالب(ع)علی بن ابیطالب (ع) نخستین امام شیعیان و چهارمین خلیفه اهل تسنن هم ترور شد و متأسفانه این ترور موجب شهادت آن امام شد. ماجرای ترور ایشان بدین مقرر است كه در سال ۴۰ هجری، سه تن از خوارج (گروهی از سپاه امام علی(ع) كه در جریان جنگ صفین كه علی (ع) را متهم به كفر كردند و مقابل او شوریدند. به سبب خروج مقابل خلیفه مسلمین، خوارج نامیده شدند.)، برای قتل علی(ع)، معاویة بن ابوسفیان و عمرو بن عاص هم پیمان شدند. دو نفر دیگر از ترور رهایی یافتند اما علی (ع) در شب ۱۹ رمضان همان سال توسط عبدالرحمن بن ملجم یكی از این خوارج با شمشیر زهرآلود ترور شد و در شب جمعه ۲۱ رمضان سال ۴۰ هجری به شهادت رسید.

ترور بیولوژیك؛ روشی نوظهور؟ گرچه به كار بردن اسلحه، عنصر جدایی ناپذیر از مفهوم ترور و اساسا یكی از مؤلفه های اصلی در شناسایی مصادیق ترور است اما شاید باتوجه به تغییر روش های به كار گرفته در ترورها، لازم است تعریف كلی تر «حذف فیزیكی رقیب» را محور قرار دهیم. با همین تعریف است كه به راحتی می توان به مصادیق «بیوتروریسم» هم وارد شد؛ اصطلاحی كه حداقل در دو دهه اخیر بر سر زبان ها افتاده است؛ روشی كه بوسیله انتقال ویروس، میكروب و سموم مبادرت به ترور صورت می گیرد.
یكی از معروف ترین موارد بیوتروریسم در دوران معاصر مربوط به یاسر عرفات -رییس پیشین تشكیلات خودگردان فلسطین- است كه با تكیه به یافته های یك آزمایشگاه سوییسی ادعا شد این شخصیت مهم در سال ۲۰۰۴ در اثر سم ترور شده و از دنیا رفته است؛ چون در بدن، لباس و حتی خاكی كه در آن دفن شده بود، مقادیر قابل توجهی مواد رادیواكتیو وجود داشته است. البته همچنان شبهه هایی پیرامون این ادعاها وجود دارد.
در چند سال اخیر در ایران هم برخی از مسئولان، از نماینده مجلس گرفته تا فعالان سیاسی ادعا كرده اند كه هدف ترور بیولوژیك دشمن قرار گرفته اند كه بررسی صحت و سقم این ادعاها، موضوع این گزارش نیست، اما نكته حایز اهمیت آن است كه حتی اگر بیوتروریسم هم مانند ترور یك مقوله نسبتا نوین باشد، ترور شخصیت های مهم سیاسی و فكری بوسیله سم یك روش باسابقه و مدت دار در طول تاریخ بوده است.
ترور امام حسن (ع) با سم معروف ترین حادثه تاریخی كه در این تقسیم بندی می گنجد، شهادت حسن بن علی (ع) – دومین امام شیعیان- است كه داستان آنرا بارها شنیده ایم. در ماه صفر سال ۵۰ هجری، معاویه بن ابوسفیان -خلیفه اول امویان-، امام حسن مجتبی (ع)، را با همكاری جعده، دختر اشعث بن قیس همسر امام مسموم و به شهادت رساند. البته بنا به تایید تاریخ یعقوبی، امام حسن در ساعات آخر عمرشان در صحبتی كه با برادرشان امام حسین (ع) داشتند، بر این مساله تاكید كرده بودند كه قبل تر چندبار به ایشان سم تجویز شده بود اما هر بار از دام توطئه و ترور نجات پیدا می كردند تا اینكه در آخر توسط همسرش ترور شدند.
احمدرضا خضری، نویسنده كتاب تاریخ تشیع، معتقد است: با آنكه امام حسن مقابل السلام برمبنای پیمانی كه با معاویه بسته بودند از حكومت كنار گرفتند اما تحمل وجود ایشان برای دولت اموی (دومین خلافت اسلامی پس از ظهور حضرت محمد(ص)) سخت بود. چون می توانستند در رهبری شیعیان موثر باشند، خصوصاً زمانی كه معاویه تصمیم گرفت فرزند خود یزید را بعنوان جانشین خود مطرح و خلافت را در خاندانش موروثی كند. در چنین شرایطی معاویه تصمیم گرفت امام حسن (ع) را از سر راه خود بردارد.
البته آن طور كه از منابع تاریخی شیعه برمی آید، در تاریخ اسلام ترور بیولوژیك تنها محدود به امام حسن (ع) نبود و امام علی بن حسین ملقب به سجاد و زین العابدین در ۵۷ سالگی توسط ولید بن عبدالملك خلیفه اموی مسموم شدند. همین طور امام محمدبن علی بن حسین ملقب به باقر پنجمین امام شیعیان در ذی الحجه سال ۱۱۴ هجری در دوران خلافت هشام بن عبدالملك اموی به وسیله سمی كه به دست ابراهیم بن ولیدبن عبدالملك به ایشان خورانده شد به شهادت رسیدند. البته درباره نحوه شهادت امامان چهارم و پنجم شیعیان تردیدهای تاریخی هم وجود دارد.
همچنین امام موسی بن جعفر ملقب به كاظم -امام هفتم شیعیان- در سال ۱۸۳ هجری در دوران خلافت هارون الرشید خلیفه عباسی در زندان سندی بن شاهك در بغداد مسموم شدند. علی بن موسی الرضا (ع) نیز در سال ۲۰۳ هجری در ۵۵ سالگی توسط مأمون دیگر خلفیه عباسی مسموم شده و به شهادت رسیدند.
نگاه اسلام به ترور؟ در زبان عربی كلمات ارهاب (ترسانیدن)، اغتیال (پنهانی كسی را از پای درآوردن) و اهراق (خونریزی) معادل ترور گرفته می شود. البته معروف ترین كلمه عربی در معنای ترور، «فتَك» است، به معنای شخصی كه از غفلت دیگری استفاده و او را فریبكارانه می كشد. در اصطلاح فقهی نیز ترور را مترادف با مفهوم محاربه می دانند و آنرا عمل مسلحانه تعریف می كنند كه بمنظور ایجاد رعب و وحشت در میان عموم مردم است.
روایت ها و احادیثی از قول امامان معصوم دالّ بر نفی ترور و از میان بردن دشمنان از این طریق وجود دارد. برای مثال گفته می شود در دوران حیات امام صادق (ع)، فردی به حضرت علی (ع)، جسارت كرد. یكی از یاران امام صادق اظهار داشت: اگر اجازه دهید در كمین او نشسته و او را با شمشیر می كشم. اما امام یار خودرا از ترور فرد دشنام دهنده منع كرده و صراحتا اشاره كرده بودند كه این عمل ترور است و رسول خدا از ترور نهی كرده است. گفته می شود، همین حدیث بیان كننده آن است كه اسلام بطور مطلق با ترور مخالف است و در هر شرایطی آنرا منع می كند. برخی فقها حتی با ریختن سم در آب كفار و دشمنان هم مخالفت كرده اند. در اسلام نه تنها به ترور سفارش نمی گردد، بلكه اسلام آنرا بعنوان امری ناپسند و مذموم ممنوع و محكوم كرده است.
شیعه ترور را تحریم می كندداود فیرحی -پژوهشگر اندیشه سیاسی اسلام– در مقاله «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت طلبانه در مذهب شیعه» می گوید: فقه شیعه به غیر از وضعیت دفاعی، شامل شخصی و دفاع از كیان اسلام و موجودیت جامعه اسلامی، هر گونه تعرض به غیر مسلمانان را تحریم می كند. در نتیجه هیچ یك از منابع شیعه از مفهوم ترور بطور ایجابی سخن نگفته اند، بلكه ترور یا فتك همچون اقدامات ممنوعی است كه فرهنگ دفاعی شیعه با آن مواجهه سلبی دارد.
همان طور كه گفته شد ردیابی نمونه های ترور و اقدامات تروریستی در برهه های مختلف تاریخ امكان پذیر است، یكی از مهم ترین و حساس ترین مقاطع تاریخ ایران عصر مشروطه است كه بررسی و احصاء مصادیق ترورهای موفق یا ناموفق این دوره محور گزارش دیگری در ایسنا است كه به زودی منتشر خواهد شد.
برای تهیه گزارش بالا از منابع زیر استفاده شده است:
-فرهنگ دوسویه علوم سیاسی؛ عباسعلی مهاجری
-تاریخ سیاسی اسلام؛ حسن ابراهیم حسن
-تاریخ تشیع؛ احمدرضا خضر
-تاریخ خلفا (از رحلت پیامبر تا زوال امویان)؛ رسول جعفریان
-ترور از دیگاه اسلام؛ محمدعلی میرعلی
-اسلام و مسئله ترور؛ مرتضی شیرودی
-ترور از نگاه فقه؛ عبدالكریم عبدالهی و رمضان عباس پور
-تروریسم زدایی فقهی از اسلام؛ فاطمه رحمانی و احمد مرادخانی