پیاده روی اربعین رویدادی مردمی در جمهوری آذربایجان

مدل كودك: دكتر ولی جباری مدرس دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل در یادداشتی از تبلور شوق و آرزوی دیرین مردم جمهوری آذربایجان در زیارت اربعین گفت.
به گزارش مدل كودك به نقل از ایسنا متن یادداشت به شرح زیر است:
چكیده
پیاده روی و زیارت اربعین تبلور شوق و آرزوی دیرین مردم جمهوری آذربایجان برای زیارت عتبات عالیات عراق و حضور در جمع میلیونی شیعیان غیر هم زبان اما همدل می باشد كه برای لذت بردن از سنتهای مقدس و متنوع كه با فرهنگ ایرانی و عراقی عجین شده و در درون ساختاری مذهبی و الهیاتی تعریف گردیده است. این زیارت در حقیقت یك فرصت باارزش در وحدت و انسجام ملت های مسلمان است تا به هویت های اصیل خود بازگردند.
در تحلیل كلان و جهانی اربعین؛ زنده بودن معنویت و دین را در ابعاد بزرگ منطقه ای و حتی جهانی نشان می­ دهد. هویت های ملی و قومی در پیاده روی اربعین جای خودرا به هویت دینی و انسجام اجتماعی می دهد. زیارت اربعین بعنوان كنش عرفانی معطوف به ارزش و نیز كنش عقلانی معطوف به ارزش تبیین می شود و همین طور به مثابه یك آیین و مناسك سیاسی كه به رویدادی مردمی در جمهوری آذربایجان تبدیل گشته است، تحلیل می شود. در عین حال باوجود بایكوت و سانسور خبری جهانی زیارت و راهپیمایی اربعین به كشورهای منطقه و فرامنطقه ای اشاعه می یابد.
مقدمه
پیاده روی اربعین برای مردمان جمهوری آذربایجان معنایی كاملاً متفاوت از سایر شیعیان دنیا دارد. برای ایشان زیارت اربعین تبلور شوق و آرزوی دیرین برای زیارت عتبات عالیات عراق و حضور درجمع میلیونی شیعیان غیر هم زبان اما همدل می باشد. امكان حضور در این پیاده روی برای مردمان قفقاز خصوصاً جمهوری آذربایجان فرصتی برای بازسازی هویت دینی و معنویت شیعی در چارچوبی ایرانی و عراقی است. زیارت اربعین امكانی برای لذت بردن از سنت هایی مقدس و متنوع كه با فرهنگ ایرانی و عراقی عجین شده و درون ساختاری مذهبی و الهیاتی تعریف گردیده است. فرهنگ اربعین همواره دلالتهایی در رابطه با هویت جمعی شیعیان نیز داشته است.
رویداد رسانه ای اربعین از ابعاد مهمی در جامعه شناسی قابل تحلیل است. با عنایت به رسانه ای شدن سیاست می­توان گفت نقش و تاثیر رسانه ها در انعكاس پیام و تحقق كاركردهای جهانی عاشورا قابل توجه است. بازتاب جهانی این رویداد كه به صورتی با بایكوت و سانسور خبری رسانه های دنیای الحاد و ماده پرستی و نیز ارتجاع منطقه همراه است؛ در تحقق اهداف این رویداد بزرگ موثر است. پوشش خبری و رسانه ای این رویداد نشان دهنده ابعاد جامعه شناختی مهمی از این آیین بزرگ اسلامی و شیعی می باشد و می­توان گفت پررنگ شدن هویت دینی و شیعی؛ ابعاد سازنده و معنوی در شركت كنندگان در این راهپیمایی و تاثیر آن در خودسازی، همدلی و همبستگی میلیون ها شیعه در مناسكی سیاسی و مذهبی كه تحكیم كننده هویت آنان در تندبادهای معنویت گریز و به دور از هویت انقلابی است؛ شكل­ گیری گفتمان امت اسلامی انقلابی در مقابل اسلام امریكایی، پیوند و همبستگی تشیع ایرانی و عراقی و نیز حماسه قدرت و نمایشی از ظهور جغرافیای انسانی شیعه بخشی و امیدورای به تحقق تمدن نوین اسلامی با الهام از فرهنگ عاشورایی، از نتایج مهم در تحلیل جامعه شناسی راهپیمایی اربعین است. (اسحاقی، ۱۳۹۶)
اربعین حسینی یكی از شعائر دینی و نمادی از هویت اصیل اسلامی و شیعی است كه در مقابله با هویتها و سیاستهای دوران معاصر كه از اندیشه های مدرن و غربی الگو می گیرد – و در آن اصالت دینی و اسلامی دیده نمی گردد – در تكوین هویت جوامع اسلامی نقش مهمی ایفا می كند. اربعین حسینی یك فرصت باارزش در وحدت و انسجام ملتهای مسلمان است تا به هویت های اصیل خود بازگردند. آنچه هویت اسلامی را ممتاز می سازد پیوند خوردن هویت مهدوی و حسینی و مقاومت است و حضور در اربعین حسینی اصالت هویت اسلامی جوامع شیعی و اسلامی را به رخ جهان می كشاند و آنرا معرفی می كند. مدیریت اجتماع عظیم اربعین نیز یك مدیریت الهی است و از عهده مدیریت و برنامه ریزی های معمولی خارج است و در این راه حضور باشكوه شیعیان جمهوری آذربایجان در طرد هویتهای غیر دینی و ایده های كاذب ملی گرایی قابل توجه می باشد.
۱. تحلیل كلان و جهانی
با عنایت به اینكه دوره حاضر عصر سوم از تجدد و به صورتی دوره پسامدرن نامیده شده است و به صورتی همراه با زیر سوال رفتن برخی انگاره های تجدد بوده، اما در عمل برخلاف تصوراتی كه در صدد جهانی شدن معنویت گریزی و دوری از ماوراءالطبیعه و دین هستند؛ خیزش­ هایی جهانی مانند اربعین، زنده بودن معنویت و دین را در ابعاد بزرگ منطقه ای و حتی جهانی نشان می­ دهد. شكست داعش در جذب قسمتی از مردم غرب با ارائه تصویری دروغین از اسلام، عطش دانستن از اسلام حسینی و رحمانی را كه در عین مبارزه با ظلم و ستم و مقابله با جهل و تعصب جاهلی، در صدد نجات و رهایی انسان­ها از طاغوت است؛ حاكی از واقعی بودن امید به احیای معنویت در بشر عصر حاضر است كه تجلی آن در آیین ­هایی چون اربعین آشكار است.
پیاده روی اربعین نشانه شكل ­گیری تمدن و اقتدار جهانی نوینی برمبنای كنش عقلانی معطوف به ارزش است. اقتداری كه آغازگاه آن، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و امتداد آن در اربعین حسینی قابل مشاهده می باشد. اربعین حسینی تبلور یك همزیستی زیبا از نژادها و زبان­ها و قومیت­ ها در یك سرزمین است كه لازمه پدید آمدن یك تمدن جهانی است. ارزش­ های زیبایی كه در تابلوی روز عاشورا ترسیم شد و حضرت زینب سلام ا… علیها به تماشای آن نشست، این دفعه در همایش جهانی پیاده روی اربعین بازتولید می­ شود تا این دفعه، غربِ تشنه­ی معنویت به نظاره­ی آن بنشید.
پیاده روی اربعین، صحنه ­ای زیبا و بدیع از مناسبات و روابط و جوشش انسان­هایی است از ملیت ­ها و قومیت­ های مختلف و حتی معتقدان آیین­ هایی متفاوت از شیعه كه واجد زیباترین، خالصانه ترین و عاشقانه ترین تعاملات بین انسانی است كه با هیچ یك از نظریات جامعه شناسی قابل تبیین و تحلیل نیست. اجتماع گسترده انسان­هایی از سراسر جهان با ملیت­ ها و نژادهای مختلف و از اقشار، پایگاه­ ها و منزلت­ های اجتماعی گوناگون كه در واقع می­ توان آنرا به مثابه نمونه ای از جامعه بشری دانست، در كنار نمایش جلوه ­های مختلف فضائل اخلاقی همچون از خود گذشتگی و ایثار، صبر، یاری به هم نوع، محبت و عطوفت و صدها خصلت والای انسانی نشان از شكل­ گیری یك فراجنبش اجتماعی در سطح جهانی است كه بشریت را به آرمانشهری عینی فرا می­ خواند.
راهپیمایی اربعین گویای آنست كه مشتركات عام مهم خصوصاً اگر این هدف، الهی و معنوی هم باشد وحدت آفرین است، انسجام و همبستگی می ­آفریند و جمع­ گرایی را بجای فردگرایی و عام گرایی را بجای خاص­ گرایی می ­نشاند. وقتی مسیر الهی است و در جهت آن قدم برداشته می­ شود دیگر تفاوت­ ها معنا ندارد و اختلافات و افتراقات رنگ می­ بازند. راهپیمایی اربعین یك حركت خودجوش مردم بنیان الهی است كه خود مردم بر اساس اعتقادات دینی و مذهبی خود ایجاد و اداره كرده­ اند و به خوبی هم اداره می­ كنند. مهمتر آنكه این امر در شرایط تهدید و خطر و عدم امكانات و با وجود سختی ­های فراوان ولی با عشق و میل درونی و خودجوش مردم انجام می­شود. در این واقعه بزرگ افرادی از پیروان ادیان غیرمسلمان و مذاهب مختلف اسلامی حاضر هستند. افرادی از ملت­ های مختلف از شرق و غرب جهان در آن حضور دارند. افرادی از قومیت­ های مختلف و از نژادهای مختلف، افرادی از همه اقشار و طبقات جامعه، از همه سنین و زن و مرد بی اینكه در این مجمع بزرگ دوده رسول اكرم (ص) به تفاوت­هایشان توجهی داشته باشند در كنار هم با محبت و مودت وصف ناپذیری شركت می­ كنند. این امر كه اهمیت اقامه عزا بر شهادت حضرت سیدالشهدا در طول تاریخ و حفظ فرهنگ شهادت را نشان می­ دهد، بیان كننده آن است كه شهادت آن بزرگوار، او را به حبل المتین الهی تبدیل كرده كه ظرفیت گرد هم آمدن همه آزادگان از سراسر جهان صرف نظر از تفاوت­هایشان را دارد. راهپیمایی اربعین رسانه انتشار فرهنگ ضداستكباری و ظلم ستیزی شیعی است. آنچه نیاز بشریت امروز است. فرهنگ تمدن سازی كه در آن زمینه شكوفایی استعدادهای انسانی آدمیان برای طی طریق در راه رسیدن به هدف غایی خلقت شان فراهم می ­شود. (پارسانیا، ۱۳۹۶)
۲. اشاعه زیارت و راهپیمایی اربعین در بین آذریها سریع بوده است
اشاعه ( Diffusion) عبارت از پروسه انتشار و گسترش افكار، فنون،، آراء، عقاید و سبك های نوین زندگی از خوراك، تفریح و پوشاك گرفته تا دانش، مناسك و مراسمات كه بعد از نهادینه شدن در یك جامعه به سرعت به سایر جوامع انتشار می یابد كه اشكال اشاعه فرهنگی– اجتماعی «Cultural Diffusion- social » نسبت به دهه های گذشته تغییرات اساسی و در دوران معاصر با عوامل جدیدتر، مؤثرتر و متنوع تری جایگزین شده اند كه نقش غیرقابل انكاری در فرهنگ سازی، تغییرات فرهنگی و تشابه فرهنگی ملل مختلف دارند. (Held، ۱۹۹۹: ۳۴۱) برای اشاعه یك رفتار و فرهنگ در میان اعضا یك جامعه، حداقلی از افراد لازمند كه آن رفتار را انجام دهند تا بعد از آن جریان اشاعه خود به خود، مانند یك توده برف كه به بهمن تبدیل می شود، ادامه یابد. اهمیت و كاركرد مذهب از جهت شتاب و رشد اشاعه قابل توجه است.(رفیع پور؛۱۳۷۷، ۸۸)
این اشاعه و گسترش مراسمات و مناسك و نهادینه شدن فرهنگ زیارت و پیاده روی اربعین به وضوح در جامعه آذربایجان مشاهده می شود بطوریكه در طول كمتر از ۵ سال توده برف به بهمن بزرگی تبدیل گشته است كه نگاهی به كمیت شركت كنندگان در این سالها و شكل عزاداریها و هیجانات اجتماعی این اشاعه فرهنگی و اجتماعی و رشد و شتاب معجزه وار آنرا نشان میدهد. در صورتیكه تا سال ۱۳۹۱ تعداد زائران این كشور كمتر از ۱۰۰۰ نفر بود، در سالهای اخیر خصوصاً امسال به دهها هزار نفر رسیده است.
شبكه های اشاعه فرهنگی شامل شبكه های سنتی شامل نهادهای حكومتی و شبكه های دینی و شبكه های روشنفكری و شبكه های معاصر اشاعه فرهنگی شامل رسانه های جمعی و نهادهای مدنی می باشند كه هر دو نوع سنتی و مدرن در اشاعه فرهنگ اربعین جمهوری آذربایجان ( بجز حكومت) نقش شایسته ای دارند كه البته نقش نهادهای مدنی و رسانه های جمعی بیشتر است.
در این میان جمهوری اسلامی ایران به سبب قرابت فرهنگی، مشتركات تاریخی، زبان مشترك مناطق همسایه و دین و مذهب مشترك با جمهوری آذربایجان كه این مشتركات در میان سایر ملل و همسایگان بی نظیر می باشند در اشاعه فرهنگی و شیوه های رفتاری و ارزشهای اجتماعی و مفاهیم ایدئولوژیكی در بین مردم مسلمان جمهوری آذربایجان نقش اول و بی بدیلی را ایفا نموده است و راهپیمایی اربعین نیز بیشتر از آنكه از سایر كشورها و حتی از مردم عراق اشاعه یابد، بیشتر بوسیله جمهوری اسلامی ایران اشاعه و انتشار و انتقال یافته است.
علامه جعفری در باب اشاعه فرهنگی، ضمن تاكید بر لزوم انتقال حقایق و واقعیات مربوط به ضرورتها، زیبایی ها و دیگر شیوه های شایسته حیات معقول انسانها شروطی را برای انتقال مفید و سازنده فرهنگ قائل گردیده اند. همچون این كه انتقال عناصر مفید فرهنگی با هدف سوداگری اقتصادی، سیاسی یا سلطه گری و كوشش در جهت ترویج بی فكری نسبت به مسائل اجتماعی، نفی آزادی و سلب كرامت انسانها نباشد. (همان، ۶۲ و ۶۳)
اشاعه فرهنگ اربعین در جمهوری آذربایجان، زیبایی های بسیاری را به معرض نمایش گذاشته است. فرهنگ ایثار و ایجاد محبت در میان مردم و همبستگی های اجتماعی در برگزاری مناسك دینی و توجه به كرامتهای انسانی همچون این آثار بوده است.
از دیگر آثار اجتماعی و سیاسی این زیارت، همبستگی مردم در مقابل اسلام ستیزی در كشور می باشد كه حكومت با مشاهده این همه شور و شعور و هیجان اجتماعی جرات اقدامات دین ستیزانه را پیدا نمی كند.
۳. تبدیل اربعین به سرمایه فرهنگی مردم آذربایجان
سرمایه فرهنگی (Cultural capital) مجموعه ای از روابط، امتیازات وپیشینه هاست كه فرد برای حفظ كردن یا به دست آوردن یك موقعیت اجتماعی از آن استفاده می نماید كه در این راه زائران اربعین آذری با وجود از دست دادن برخی از امتیازات مادی و یا حقوقی، به امتیاز بالاتری همچون افتخار شركت در پیاده روی اربعین و كربلایی بودن را كسب می كنند و با تبادل فرهنگی (Cultural exchange) در همجواری با شیعیان كشورهای دیگر و مطالعه آداب و رسوم و سنن فرهنگ های دیگر و ارتباطات فرهنگی (cultural communications) كه پروسه تماس با فرهنگ آنها می باشد مبادله فرهنگی پیش می آید.
كه در این راه همگرایی فرهنگی(convergence cultural) كه شامل پیدایی و رشد خاصیتهای مشابه فرهنگی در نقاط مختلف به طور مستقل و بدون ارتباط با یكدیگر است اتفاق می افتد. روابط متقابل فرهنگیCultural interrelation ) ) تعاملات و ارتباطات بین فرهنگها بیشتر شده و یكپارچگی فرهنگی ( Cultural integration ) كه فرایندهایی از همسازی منطقی، احساسی بین محتوی و معناهای فرهنگی و همسازی رفتار ها و هنجارها و وابستگی متقابل كاركردی و تقویت عناصر گوناگون عرفی و نهادهای نظام می تواند اتفاق بیافتد. در این میان مركز فرهنگی (cultural center) كربلا و نجف و سامرا و كاظمین می باشند كه محلی خاص در درون یك فرهنگ كه در آن یك خوشه یا مجموعه فرهنگی تبلور می یابد. این مركز بعنوان خاستگاه ومعیاری برای سنجش اصالت فرهنگها استفاده می شود.
وقتی تك تك واژه های جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی را با رفتارها، تعاملات و ارتباطات زائران جمهوری آذربایجان در زیارت اربعین تطبیق می دهیم، انطباق قابل توجه آن روابط فرهنگی و رفتارهای اجتماعی به وضوح مشاهده می نماییم.
۴. هویت و انسجام دینی جایگزین افكار و دیدگاههای جعلی قومی گرایی می شود
حضور میلیونها انسان از نقاط مختلف جهان بویژه كشورهای شیعه نشین و خصوصاً جمهوری آذربایجان در راهپیمایی اربعین بااینكه رفتاری جمعی در ابعادی گسترده است و افراد حاضر در این راهپیمایی در عین حضور در جمعیت، خلوتی با خود و خدای خود، توجه و توسلی با سالار شهیدان و مولای متقیان و دیگر پیشوایان و ائمه بزرگوار دارند. آنها پیوندی عاطفی و حماسی با سالار شهیدان برقرار می كنند كه در اسلامی شدن حیات انسانها نقشی اساسی دارد. فلسفه عاشورا احیا و زنده نگه داشتن دین محمدی (ص) و چنین رفتاری كه مالامال از معنویت و شور و احساس و حماسه است، به بازیابی هویت دینی فرد و تقویت و انسجام آن كمك بسیاری می ­كند. هویتی كه در دهه های گذشته دولتمردان و عناصر خاص تلاش نموده اند صبغه قوم گرایی و ملی پرستی داده و آنرا از صبغه اسلامی جدا كنند و حیات اسلامی و گذشته دینی شیعیان جمهوری آذربایجان را تغییر و یا تحریف نمایند.
نهادینه شدن ایثار و از خودگذشتگی در شخصیت از دیگر ابعاد قابل توجه در راهپیمایی اربعین است. ایثارگری، از خود گذشتگی و میهمان نوازی و خدمت به زوار و محبان دوده (ع) در دورانی كه خودخواهی و بی­ توجهی به دیگران در حال گسترش است، ارزش دو چندانی دارد. آشنایی با چنین رفتارهای مثبت و تجربه آنها از نزدیك، موجب می­ شود این خاصیتها در افراد نهادینه شود و انسانها با سلیقه ها و فرهنگ ­های مختلف در كنار یكدیگر و قدم به قدم برای رسیدن به مقصدی مشترك همكاری نمایند و در این راه آنچه فراموش می شود و كنار گذاشته می گردد، افكار ملی گرایی و قوم مداری می باشد.
این راهپیمایی كه نمونه ای بی نظیر از انسجام دینی است، به همه آنها كه اختلاف افكنی میان مردم منطقه را دنبال می كنند، می فهماند كه برای دفاع از هویت دینی خود آماده اند و هیچ گاه تن به نقشه هایی كه نوعی خط كشی های مصنوعی میان اقوام و گروهها را دنبال می كنند، نمی دهند. (فیض، ۱۳۹۶)
در سالهای اخیر بااینكه با حاكم شدن دولت ­های شیعی در عراق و ایران و اهتمام قابل توجهی از طرف دو كشور بر بسط و گسترش آیین­ های دینی و زنده نگه داشتن فرهنگ عاشورا صورت گرفته است، اما وجه مهم قابل مطالعه راهپیمایی اربعین، مردمی بودن آن هم در عراق و ایران و هم در سایر كشورها خصوصاً جمهوری آذربایجان می باشد. ریشه داشتنِ فرهنگ پذیرایی از زوار امام حسین نزد مردم و عشایر عراق و نیز حضور میلیون­ ها ایرانی با هزینه شخصی و بدون سازماندهی حكومتی، به راهپیمایی اربعین هویت غالب مردمی بخشیده است و از طرف دیگر دهها هزار نفر از مردم جمهوری آذربایجان با وجود پائین بودن درآمدها، شركت در پیاده روی و زیارت اربعین را در اولویت قرار داده اند و چنین پدیده ای سبب تبدیل شدن عاشورا و اربعین به فرهنگ عمیق در این كشور شده است. در واقع بر خلاف تحلیل­ هایی كه حضور دینداران آذری را در راهپیمایی اربعین هیجانی و زودگذر و ارتجاعی القا می­ كنند؛ اكثریت آذریهای حاضر در راهپیمایی اربعین را مردم و بویژه جوانان بدون حمایت و سازماندهی رسمی تشكیل می­دهند.
۵. ارجحیت ارزشهای دینی بر محاسبات دنیوی
خیلی از نظریه های جدید در علوم اجتماعی با رویكرد اثبات­گرا در صددند تا قالب­ها و الگوهایی برای تحلیل رفتارهای جمعی انسان­ها عرضه كنند. پیش فرض اغلب این نظریه ها از انسان مدرن، فردی منفعت جو، محاسبه گر و نتیجه گراست. نظریه هایی مانند انتخاب عقلانی و عقلانیت معطوف به هدف، عموما از این زاویه به رفتار انسان­ها نگریسته اند. اساس كنش عقلانی معطوف به هدف، سود دنیوی است. در این نوع از كنش ­ها، این سود دنیوی است كه فرد را بر می ­انگیزاند تا كنش از وی صادر گردد.
اما این نظرات و تحلیلها درباب پیاده روی اربعین بعنوان یك كنش قابل تطبیق نمی باشد. افراد كنش گر نه تنها به دنبال سود مادی نیستند بلكه تمام سرمایه مادی سالانه ی خودرا در این همایش بزرگ هزینه می­كنند. علاوه بر این، در این راهپیمایی عظیم احتمال خطر جانی ( و برای نمونه احتمالی دستگیری و یا ایجاد محدودیتهای حقوقی و… برای شهروندان جمهوری آذربایجان ) برای زوار حسینی نیز وجود دارد و پس با عقلانیت ابزاری كه به دنبال انتخاب بهترین وسیله برای دستیابی به هدف مادی است، نمی­توان به تحلیل این واقعه عظیم پرداخت.
دینداران جمهوری آذربایجان و علاقمندان به ائمه اطهار بویژه سالار شهیدان با تحمل انواع سختیهای مادی و اذیتهای حكومتی و اتهامات ارگانهای امنیتی، هفته ها پیش از شروع مراسم پیاده روی اربعین و با اهداف معطوف به ارزشهای دینی و اعتقادی در این مراسم شركت می كنند. برای آنها نه تنها سود دنیوی حاصل نمی گردد، بلكه درصد زیادی از درآمد سالانه خودرا جهت شركت در این مراسم هزینه می كنند.
در كشوری همچون ایران و خیلی از كشورهای دیگر برای زوار اربعین اعتبار معنوی حاصل می شود و حكومتها نیز از حضور میلیونی ملتهایشان افتخار می كنند اما در كشور جمهوری آذربایجان بااینكه این اعتبار در نزد عموم مردم محفوظ بوده و همین احساسات ابراز می گردد، اما حاكمیت از ترس تبدیل شدن این اجتماع مردمی به حركتی اسلامی و سیاسی ابراز نگرانی كرده و لزوم مدیریت و اداره نمودن زائران و تحت كنترل داشتن آنها را بیان می كنند و در مصاحبه ها و بیانیه های خود از اتهامات مختلفی سخن به میان می آورند و دینداران شركت كننده در مراسم اربعین را تندروهای شیعه و مرتجعین و… معرفی می نمایند.
پیاده روی اربعین نشانه شكل ­گیری تمدن و اقتدار جهانی نوینی برمبنای كنش عقلانی معطوف به ارزش است. خیزش­ هایی جهانی همچون اربعین، زنده بودن معنویت و دین را در ابعاد بزرگ منطقه ای و حتی جهانی نشان می­ دهد. شكست ایده های كمونیسم و وهابیت و داعش در جذب قسمتی از مردم با ارائه تصویری دروغین از اسلام، عطش دانستن از اسلام حسینی و رحمانی را كه در عین مبارزه با ظلم و ستم و مقابله با جهل و تعصب جاهلی، در صدد نجات و رهایی انسان­ها از طاغوت است؛ حاكی از واقعی بودن امید به احیای معنویت در بشر عصر حاضر است كه تجلی آن در آیین ­هایی چون اربعین آشكار است كه این عطش و علاقه در میان مردم جمهوری آذربایجان كه نزدیك به یك قرن از آموزه های دینی دور نگه داشته شده و تحت سلطه الحاد و انحراف بوده اند، نمود بیشتری دارد.
اربعین حسینی تبلور یك همزیستی زیبا از نژادها و زبان­ها و قومیت­ ها در یك سرزمین است كه لازمه پدید آمدن یك تمدن جهانی است. ارزش­ های زیبایی كه در تابلوی روز عاشورا ترسیم شد و زینب سلام ا… علیها به تماشای آن نشست، این دفعه در همایش جهانی پیاده روی اربعین بازتولید می­ شود تا این دفعه، غربِ تشنه­ی معنویت به نظاره­ی آن بنشید.
پیاده روی اربعین، صحنه ­ای زیبا و بدیع از مناسبات و روابط و جوشش انسان­هایی است از ملیت ­ها و قومیت­ های مختلف با زبانهای متفاوت از عرب گرفته تا فارس و از آذری ترك زبان گرفته تا اروپایی انگلیسی زبان و حتی معتقدان آیین­ هایی متفاوت از شیعه كه واجد زیباترین، خالصانه ترین و عاشقانه ترین تعاملات بین انسانی است كه با هیچ یك از نظریات جامعه شناسی قابل تبیین و تحلیل نیست. اجتماع گسترده انسان­هایی از سراسر جهان با ملیت­ ها و نژادهای مختلف و از اقشار، پایگاه­ ها و منزلت­ های اجتماعی گوناگون كه در واقع می­ توان آنرا به مثابه نمونه ای از جامعه بشری دانست، در كنار نمایش جلوه ­های مختلف فضائل اخلاقی همچون از خود گذشتگی و ایثار، صبر، یاری به هم نوع، محبت و عطوفت و صدها خصلت والای انسانی نشان از شكل­ گیری یك فراجنبش اجتماعی در سطح جهانی است كه بشریت را به آرمانشهری عینی فرا می­ خواند. (پارسانیا، ۱۳۹۶)
۶. جلوه گری آیین دینی و مناسك سیاسی در زیارت اربعین
رفتارهای آیینی دارای معانی چند لایه و چند وجهی شناختی، عاطفی، ابلاغی، ارتباطی و ایدئولوژیك هستند كه معمولا رمزگشایی از آنها بدون داشتن آگاهیهای عمیق تاریخی، مردم شناختی و روانشناختی اجتماعی ممكن نیست. آیین ها هم ارجاعی نمادین به گذشته دارند و هم ارجاعی به آینده. هم به مدلولهای ثابت و هم به معانی متغیر رهنمون می شوند. كیفیت شكلی آیین های تاریخی در گذر رمان و توالی نسلها و تحت تاثیر عوامل مختلف دستخوش تغییر می شوند. خاصیت دیگر اینكه، آیینها همواره برای كسی و در امتداد نكوداشت واقعه، باور، ارزش و آرمان خاصی صورت می گیرد و همه موالیان در آن بازیگر هستند. رفتار آیینی؛تجلی و تجسم عینی و عملی اندیشه، ایمان، باور و دلبستگی به یك حقیقت است و در آن عقیده و عمل و ذهنیت و مادیت به هم آمیخته و اتحاد می یابند. آیینها به سبب جایگاه ویژه در ناخودآگاه موالیان جاذبه لازم برای تكرار پذیری را دارند و تكرار پذیری آنها تابع درجه اهمیت و اعتبار، بقای انگیزه ها و اهداف، وجود مجموعه ای از تمهیدات مادی و غیر مادی و تدابیر فردی و اجتماعی است و شركت در آیین به اقتضای نوعی عقلانیت ارزشی ( نه عقلانیت ابزاری و فنی ) صورت می گیرد. ( شرف الدین، ۱۳۹۶)
وقتی مفاهیم جامعه شناختی فوق الذكر را با حضور باشكوه، با انگیزه، تكرار پذیر، دلبستگی بالا و ایمان و باور عمیق هزاران نفر از مردم جمهوری آذربایجان تطبیق می دهیم ( با توجه حضور چندین ساله در كنار آذریها و مشاركت در برنامه ها و همراهی و خدمت رسانی در مسیرهای راهپیمایی اربعین ) ضمن اینكه این آیین ها را معطوف به ارزش می بینیم، بلكه كنشی اجتماعی و شكلی از ارتیاطات زنجیره ای نظام مند از فعالیتها، فرایندها و حوادث غیر معمول با مجموعه ای از نمادها، نشانه ها، احساسات و منظومه ای از انگیزه ها، رفتار ها، تعاملات و نقشهای به هم پیوسته مشاهده می نماییم.
در راهپیمایی بزرگ اربعین احساس همبستگی میان حاضران در قوام و تثبیت همبستگی دینداران، تاثیر به سزایی دارد. تبدیل اربعین به مناسكی جهانی با فراگیر شدن این رویداد به كشورهای منطقه قفقاز بویژه جمهوری آذربایجان كه در سالهای اخیر از نظر تعداد سومین كشور حاضر در راهپیمایی اربعین می باشند و نیز حضور غیرمسلمانان در این همایش عظیم، ابعاد تازه­ای به این مناسك می­ بخشد؛ چنین آیینی زمان و مكان و فضا را درهم پیوند می­زند و رفتار جمعی با تقسیم كار میان مهمانان و میزبانان و نیز احساس مشترك و عینیت آن برای انجام مناسك عبادی مشترك و نمادین، حس نیرومند تعلق گروهی را میان آنها ایجاد و تثبیت می­ كند. بااینكه اغلب حاضران را باورمندان به مكتب شیعی و وفاداران به اسلام انقلابی تشكیل می ­دهند اما حالا دایره چنین همایشی به اهل سنت و حتی غیرمسلمانان نیز ارتقا یافته است و نوعی همبستگی بزرگ معنویت خواستار و آزادی طلبان را رقم زده است. چنین همایشی كه ابعاد سیاسی غیر قابل انكاری دارد بر بستر مناسك دینی بزرگداشت قیام سالار شهیدان صورت می­گیرد و به صورتی جهانی شدن پیام انقلاب اسلامی كه آن نیز بر پایه مناسك دینی عاشورا رقم می­ خورد، به ثبوت می­ رساند.
مروری بر تحولات اسلام گرایی در سه دهه گذشته در جمهوری آذربایجان از شروع استقلال این كشور در سال ۱۹۹۱ تا تجمعات باشكوه عاشورایی و شبهای احیا در ماه مبارك رمضا و خصوصا حضور معجزه گون چند ده هزار از دینداران جمهوری آذربایجان در پیاده روی اربعین كه از ۳۰۰ نفر در سال ۱۳۹۱ به بیشتر از ۵۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۸ رسیده است، اهمیت پایه ریزی و شكوه معجزه آسای مراسمات دینی را بر بر پایه مناسك عاشورایی را نشان می­ دهد. این حضور معنوی و شكوه مردمی سبب شده است تا دولتمردان جمهوری اذربایجان كه تا چند سال پیش دست به تخریب مساجد می زدند و یا حجاب از سر بانوان بر می داشتند، این سالها حجاب بر سر می كنند و برای افتتاح مساجدی كه بودجه ساخت آنرا پرداخت كرده اند، حاضر می شوند
۷. بایكوت خبری حضور میلیونی مردم در زیارت اربعین
رویداد رسانه ای اربعین از ابعاد مهمی در جامعه شناسی قابل تحلیل است با عنایت به رسانه ای شدن سیاست می­توان گفت نقش و تاثیر رسانه ها در انعكاس پیام و تحقق كاركردهای جهانی عاشورا قابل توجه است. بازتاب جهانی این رویداد كه به صورتی با بایكوت و سانسور خبری رسانه های دنیای الحاد و ماده پرستی و نیز ارتجاع منطقه همراه است؛ در تحقق اهداف این رویداد بزرگ موثر است. پوشش خبری و رسانه ای این رویداد نشان دهنده ابعاد جامعه شناختی مهمی از این آیین بزرگ اسلامی و شیعی است. می­توان گفت پررنگ شدن هویت دینی و شیعی؛ ابعاد سازنده و معنوی در شركت كنندگان در این راهپیمایی و تاثیر آن در خودسازی، همدلی و همبستگی میلیون ها شیعه در مناسكی سیاسی و مذهبی كه تحكیم كننده هویت آنان در تندبادهای معنویت گریز و به دور از هویت انقلابی است؛ شكل­ گیری گفتمان امت اسلامی انقلابی در مقابل اسلام امریكایی و سازش­كار، پیوند و همبستگی تشیع ایرانی و عراقی و نیز حماسه قدرت و نمایشی از ظهور جغرافیای انسانی شیعه بخشی و امیدورای به تحقق تمدن نوین اسلامی با الهام از فرهنگ عاشورایی، از نتایج مهم در تحلیل جامعه شناسی راهپیمایی اربعین است. اما پوشش خبری لازم در رسانه های رسمی جمهوری صورت نمی گیرد اما شبكه های اجتماعی در فضای مجازی در این خصوص خوب عمل كرده اند.

جمع بندی و نتیجه گیری
زیارت اربعین امكانی برای لذت بردن از سنتهایی مقدس و متنوع كه با فرهنگ ایرانی و عراقی عجین شده و درون ساختاری مذهبی و الهیاتی تعریف گردیده است. فرهنگ اربعین همواره دلالتهایی در رابطه با هویت جمعی شیعیان نیز داشته است. اربعین حسینی یكی از شعائر دینی و نمادی از هویت اصیل اسلامی و شیعی است كه در مقابله با هویتها و سیاستهای دوران معاصر كه از اندیشه های مدرن و غربی الگو می گیرد – و در آن اصالت دینی و اسلامی دیده نمی گردد – در تكوین هویت جوامع اسلامی نقش مهمی ایفا می كند و خیزش­ هایی جهانی مانند اربعین، زنده بودن معنویت و دین را در ابعاد بزرگ منطقه ای و حتی جهانی نشان می­ دهد.
پیاده روی اربعین نشانه ی شكل گیری تمدن و اقتدار جهانی نوینی برمبنای كنش عقلانی معطوف به ارزش است. در پیاده روی اربعین بعنوان یك كنش قابل تطبیق نمی باشد. افراد كنش گر نه تنها به دنبال سود مادی نیستند بلكه تمام سرمایه مادی سالانه ی خودرا در این همایش بزرگ هزینه می­كنند. كنشی اجتماعی و شكلی از ارتیاطات زنجیره ای نظام مند از فعالیتها، فرایندها و حوادث غیر معمول با مجموعه ای از نمادها، نشانه ها، احساسات و منظومه ای از انگیزه ها، رفتار ها، تعاملات و نقشهای به هم پیوسته مشاهده می نماییم.
پیاده روی اربعین، صحنه ­ای زیبا و بدیع از مناسبات و روابط و جوشش انسان­هایی است از ملیت ­ها و قومیت­ های مختلف و حتی معتقدان آیین­ هایی متفاوت از شیعه كه واجد زیباترین، خالصانه ترین و عاشقانه ترین تعاملات بین انسانی است. راهپیمایی اربعین گویای آنست كه مشتركات عام مهم خصوصاً اگر این هدف، الهی و معنوی هم باشد وحدت آفرین است، انسجام و همبستگی می ­آفریند و جمع­ گرایی را بجای فردگرایی و عام­گرایی را بجای خاص­ گرایی می ­نشاند. افراد حاضر در این راهپیمایی در عین حضور در جمعیت، خلوتی با خود و خدای خود، توجه و توسلی با سالار شهیدان و مولای متقیان و دیگر پیشوایان و ائمه بزرگوار دارند. آنها پیوندی عاطفی و حماسی با سالار شهیدان برقرار می كنند كه در اسلامی شدن حیات انسانها نقشی اساسی دارد. فلسفه عاشورا احیا و زنده نگه داشتن دین محمدی (ص) و چنین رفتاری كه مالامال از معنویت و شور و احساس و حماسه است، به بازیابی هویت دینی فرد و تقویت و انسجام آن كمك بسیاری می ­كند.
در راهپیمایی بزرگ اربعین احساس همبستگی میان حاضران در قوام و تثبیت همبستگی دینداران، تاثیر به سزایی دارد. تبدیل اربعین به مناسكی جهانی با فراگیر شدن این رویداد به كشورهای منطقه قفقاز بویژه جمهوری آذربایجان كه در سالهای اخیر از نظر تعداد سومین كشور حاضر در راهپیمایی اربعین می باشند
راهپیمایی اربعین به رویدادی مردمی در جمهوری آذربایجان تبدیل گشته است. ریشه داشتنِ فرهنگ پذیرایی از زوار امام حسین نزد مردم و عشایر عراق و نیز حضور میلیون­ ها ایرانی با هزینه شخصی و بدون سازماندهی حكومتی، به راهپیمایی اربعین هویت غالب مردمی بخشیده است. اكثریت آذریهای حاضر در راهپیمایی اربعین را مردم و بویژه جوانان بدون حمایت و سازماندهی رسمی تشكیل می­دهند. اربعین حسینی تبلور یك همزیستی زیبا از نژادها و زبان­ها و قومیت­ ها در یك سرزمین است كه لازمه پدید آمدن یك تمدن جهانی است
زیارت و راهپیمایی اربعین به كشورهای منطقه و فرامنطقه ای اشاعه می یابد. این اشاعه و گسترش مراسمات و مناسك و نهادینه شدن فرهنگ زیارت و پیاده روی اربعین به وضوح در جامعه آذربایجان مشاهده می شود بطوریكه در طول كمتر از ۵ سال توده برف به بهمن بزرگ تبدیل گشته است كه نگاهی به كمیت شركت كنندگان در این سالها و شكل عزاداریها و هیجانات اجتماعی این اشاعه و شتاب معجزه وار آنرا نشان میدهد.
زیارت و پیاده روی اربعین در سایه ارتباطات، همگرایی و یكپارچگی، به سرمایه فرهنگی مردم آذربایجان تبدیل می شود. وقتی تك تك واژه های جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی را با رفتارها، تعاملات و ارتباطات زائران جمهوری آذربایجان در زیارت اربعین تطبیق می دهیم، انطباق قابل توجه آن روابط فرهنگی و رفتارهای اجتماعی به وضوح مشاهده می نماییم.
بازتاب جهانی این رویداد كه به صورتی با بایكوت و سانسور خبری رسانه های دنیای الحاد و ماده پرستی و نیز ارتجاع منطقه همراه است؛ در تحقق اهداف این رویداد بزرگ موثر است.
منابع
۱. اسحاقی، پیمان (۱۳۹۶) زیارت اربعین در بین سنت و هویت، ماهنامه راهپیمایی اربعین شكل گیری فراجنبش اجتماعی در جهان شماره ۱۲۸
۲. پارسانیا، حمید، ( ۹۷-۱۳۹۶ ) اقتباس از مصاحبه ها و سخنرانیهای اربعین خبرگزاری های ایسنا، ابنا، مهر
۳. شرف الدین، سید حسین (۱۳۹۶) واكاوی راهپیمایی و گردهمایی اربعین، ماهنامه راهپیمایی اربعین شكل گیری فراجنبش اجتماعی در جهان شماره ۱۲۸
۴. صالحی امیری، سید رضا (۱۳۹۲)، مفاهیم و نظریه های فرهنگی، انتشارات ققنوس، چاپ ششم
۵. رفیع پور، فرامرز (۱۳۷۷)، توسعه و تضاد، تهران، شركت سهامی انتشار چاپ اول
۶. روح الامینی، محمود(۱۳۷۹)، مبانی انسان شناسی(گرد شهر با چراغ)، تهران، عطار، چاپ نهم
۷. فیض، عبدالله (۱۳۹۶) مناسك اربعین قسمتی از پروسه فرهنگ سازی، ماهنامه راهپیمایی اربعین شكل گیری فراجنبش اجتماعی در جهان شماره ۱۲۸
۸. Held.David، McGreW Anthony.(۱۹۹۹). Goldblatt David and Perraton Jonathan، Global Transformation: Politics، Economics and Culture. Stanford، California: Stanford University Press

منبع: مدل كودك